Rehber | Kategoriler | Konular
TüRK EDEBiYATI
Alm. Türkische Literatur (f), Fr. Littérature (f), turque, İng. Turkish Literature. Türk milletinin târih içinde ortaya koyduğu edebiyat. İslâmiyetten önce ve sonra olmak üzere iki ana devreye ayrılan Türk Edebiyatı, İslâmî devir içinde gerek coğrafya, gerekse bâzı medeniyetlere katılma bakımından başka şekillerde de sınıflandırılmıştır. Fakat asıl sınıflandırma yukarda ele aldığımız şekilde olup, İslâmî devrin içinde Türk Edebiyatının Batı medeniyetine yönelmesiyle (Lâle devriyle) başlayan fakat, eserlerini Tanzimâttan sonra veren, gazete ve tiyatro ile cemiyete açılan YeniTürk Edebiyatı, bu devir içinde başlı başına bir mevkiye sâhiptir. Bu durum diğer sahalardaki Türk kardeş edebiyatları için de aynıdır.
Mesele dil bakımından ele alınınca, İslâmiyetten Önceki Türk Edebiyatı bir tarafa bırakılırsa, ortaya çıkan edebî şîvelere göre de sınıflandırmak mümkündür. Bunlar; Doğu Türkçesinin edebiyatı olan Ortaasya Türkçesi Edebiyatı, Osmanlı Türkçesi Edebiyatı ve Azerî Türkçesi Edebiyatıdır. Aslında bugün; Türkiye, Sibriya ve Altay, Doğu ve Batı Türkistan, Kafkas ve İran, İdil-Ural, Kırım, Lehistan ve Romanya Türkleri adı altında beş ana dala ayrılan, fakat ellinin üstünde olan Türk kavimleri gözönünde bulundurulursa (Türkiye, Âzerî, Kırgız, Özbek vs. gibi), bugünkü Türk Edebiyatının dallanıp budaklanarak kardeşlendiği görülür.
Ayrıca yine dili kullanış yönünden, yüksek zümre edebiyatı ve halk edebiyatı şeklinde adlandırmak da mümkündür. Fakat burada başlangıcından beri târih içinde çeşitli kültür merkezlerinde ortaya çıkan ve kendisine göre husûsiyetleri bulunan Türk Edebiyatından bahsedilecektir.
I. İslâmiyetten Önceki Türk Edebiyatı:
İslâmiyetten önceki Türk Edebiyatının Göktürk ve Uygur gibi iki dâiresi vardır. Ancak bu devir edebiyatını daha önceki devirlere kadar çıkarmak gerekir. Türk Edebiyatının şimdilik karanlık kalan ve Göktürk devrinden önceki zamanı, daha çok Çin metinlerinden öğrenilmektedir. Çin kaynaklarında Hunlara âit Türkçe kelimelere ve bâzı mektuplarla Hun türküsünün tercümesine rastlanmıştır. Bu durum Hunların mutlaka bir edebiyatlarının olduğu, gerek şifahî gerekse yazılı olarak bu edebiyatın devam ettiği fikrini vermektedir.
1. Göktürk devri Türk Edebiyâtı:
Bu devrin ele geçen yazılı metinleri daha çok mezar taşlarıdır. Bunlardan başka dikili taşlar, aynalar, paralar ve kâğıt üzerine yazılmış metinler de vardır. Ancak Göktürk devrinin ele alınan ve gerçekten edebî ve târihî değer taşıyan metinleri Orhun Âbideleri'dir. Orhun Irmağının eski yatağı ile Koşu Çaydan Gölü havâlisinde olan ve Göktürk târihini aydınlatan bu kitâbeler Tonyukuk, Kültigin Han ve Bilge Kağan adına dikilmişlerdir.
İlteriş Kağan ile Kapağan Han zamânında baş vezir ve büyük devlet müşâviri olan Tonyukuk'un adına dikilen kitâbe Tonyukuk Yazıtı olarak adlandırılmıştır. Tonyukuk Yazıtı 720 târihlerine doğru ölümünden önce kendisi tarafından yazdırılmış bir âbidedir. Âbide'de İlteriş ile Kapağan Kağan devirlerinde devletin durumu anlatılmış ve bâzı öğütler verilmiştir. Bilge Kağan'ın da kayınbabası olan Bilge Tonyukuk bu îtibarla Türk târihini ilk defâ kaleme almış ve edebiyatımızda târih şuurunun hâkim olduğu bir hâtırât da yazmıştır.
Kültigin Yazıtı bu devir edebiyatının ikinci mühim eseri durumundadır. 20 günde yazılan bu âbide 732 yılında dikilmiştir. Kültigin adına yazılan âbidedeki sözler Bilge Kağan ağzından verilmiş ve ikinci Türk tarihçisi Yulug Tigin tarafından yazılmıştır.
Bilge Kağan Yazıtı'na gelince, bu âbide Göktürk Kitâbeleri içinde en mühim mevkii işgâl eder. Yulug Tigin tarafından yazılan ve 735 târihinde dikilen Bilge Kağan Yazıtı kısa cümlelerle yazılmıştır. Bilhassa tekrir sanatını ihtivâ etmekte, târih, dil ve edebiyat bakımından üstün bir değere sâhip bulunmaktadır. Bu âbidelerde Türkçenin bir hayli işlenmiş olduğu görülmektedir.
Âbideleri ilk defa Danimarkalı Wilhelm Thomsen 1893 yılında okumuş, Ondan iki yıl sonra 1895'te de aslen bir Alman olan meşhur Rus araştırmacısı Wilhelm Radloff çözmüştür. Her iki araştırmacı da yazının okunmasında âbidelerdeki Çince tercümeden faydalanmışlardır. Bizde ise ilk olarak Necib Asım, daha sonra Hüseyin Nâmık Orkun, Nihal Atsız, Talat Tekin, Osman Nedim Tuna, Osman Fikri Sertkaya ve Prof. Dr. Muharrem Ergin âbideler üzerinde çalışmalar yapmışlar ve gerek dil incelemesi, gerekse metin neşri olmak üzere yayınlarda bulunmuşlardır.
2. Uygurlar devri Türk Edebiyâtı:
Göktürk Devletinin yıkılışından sonra idâreyi ellerine alan Uygurlar devrinde Türk Edebiyâtı eskiye nispetle gelişme göstermiş ve birçok mevzuda eserler yazılmıştır İlk devri 745-840 yılından olmak üzere iki kısımda ele alınan Uygur devri dil yadigârları bir hayli zenginlik gösterir. Bu metinler Uygurların mensup olduğu dinlere göre; Mani, Burkan (Buda) ve İslâm muhiti eserleri olmak üzere üç kısımda ele alınabilir. Bu devirde Türk Edebiyâtında; koşug, kojang ?şarkı, türkü?, koşma, taşkut ?beyit?, takmak ?türkü, bulmaca?; ır, yır ?şarkıcı?, küg ?aheng?, şlok, soluka ?manzume?, padak ?mısra?; kavi, kavya ?şiir?, baş, başik ?ilâhi? gibi bir kısmı Sanskritçeden alınmış edebî terimleri de görmek mümkündür. Bundan başka Aprınçur Tigin, Kül Tarkan, Sınku Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-Şiri, Asıg Tutung, Çisuya Tutung, Kalım Keyşi, Çuçu ve Yusuf Has Hacib gibi şâirler eserleriyle görülürler. Bunlardan son ikisi İslâmî devirdeki Türk edebiyatı içine girmektedir. Çuçu adındaki şâire Kaşgarlı Mahmûd Dîvânü Lügâti't-Türk adlı eserinde yer vermiştir.
Dokuz ve 10. asırlarla 11. yüzyılın ilk yarısını içine alan Uygur Türk Edebiyatı da, yazıtlara yer vermiştir. Bunlardan ilki Uygurların ikinci hükümdarı Moyuncur adına dikilmiştir. Moğolistan'ın Şine Usu Gölü civârında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir. Sekizinci asra âit olan bu yazıt, daha çok Şine Usu adıyla anılmıştır. Bu kitâbe de dil ve yazı bakımından Göktürk Âbidelerine benzemektedir. Eser Ramstedt ve Hüseyin Nâmık Orkun tarafından neşredilmiştir.
Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde mühim değişiklikler görülür. Her şeyden önce Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir. Bunun sebebi dindir. Maniheizmin kabulüyle Maniheist olan Soğdların yazısı alınmış, fakat Göktürk yazısı az da olsa kullanılmıştır. İkinci bir sebep 840 yılından sonra Uygurlar yerleşik bir medeniyete geçmişlerdir. Dil, gerek, sentaks gerekse yabancı kelimelere açıldıkları için, bozulmuş ve açıklığını kaybetmiştir. Bu devirde Nasturiliğe âit metinler de olmakla birlikte daha çok Budizm ve Maniheizm dinlerine âit eserler ağır basarlar. Ayrıca hukuk, tıp, târih ve coğrafya ile ilgili kitapların bulunduğunu zikretmek gerekir. Bu eserlerin bâzıları tercümedir. Belirli bölgelerde parça parça bulunan metinler toplama olarak belirli isimlerde, eser olarak ele geçenlerse taşıdıkları adlarla neşredilmişlerdir.
Prof. W. Bang, V. Gabain ve büyük Türk filologu Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat'ın birlikte çalışmalarının sonucu on cüzden meydana gelen ve Berlin Prusya Akademisi yayınları arasında yer alan Turfan Türk Metinleri; yine Turfan'da Bulunan İki Kazık Üzerindeki Yazılar; Hoça'da Bulunan Türkçe Mani Metinleri; dört cüzden meydana gelen ilk üçü Müller, dördüncüsü Gabain tarafından hazırlanan ve Prusya Akademisince neşredilen Uygurica; Radloff'un hazırlamaya başladığı ve Prof. Malov'un 1928 yılında neşrettiği yedisi Buda, ikisi Mani ve biri Hıristiyanlığa âit olan Uygur Dili Yâdigârları; Von le Cog'un 1910 yılında Berlin Akademisi yayınları içinde neşrettiği Mani Dînine Âit Bir Metin Parçası; Bang ve Reşit Rahmeti'nin birlikte 1932 yılında neşrettikleri Eski Turfan Şarkıları ve Reşit Rahmeti Arat tarafından neşredilen Tıbba Dâir Eserler parça parça eserlerdir.
Bunlardan başka Altun Yaruk ile İki Kardeş Hikâyesi başlı başına eser olarak Uygur Türk Edebiyatı içinde husûsî bir değere sâhiptir. Altun Yaruk 1697 yılında istinsah edilen Budist Sarı Uygurlara âit olan bir eserdir. Prof. Malov tarafından bulunan eser Budizm'e âit olup, bu dînin akide ve ahlâkla ilgili esaslarından bahsetmektedir.
1908 yılında Kansu vilâyetinde bulunan İki Kardeş Hikâyesi'nin aslı Paris'te Bibliothèque Nationale'dedir. Eser ilk önce Cl. Huart, 1914 yılında da Pelliot tarafından neşredilmiştir. Türkiye'de Hüseyin Namık Orkun, Pelliot neşrine dayanarak Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesinin Uygurcası adıyla Dil Kurumu yayınları arasında bastırmıştır. J.R. Hamilton ise eserin Le Conte Bourdhique adıyla son ve mükemmel neşrini yapmıştır.
Turfan Türk Metinleri adlı eserin bunlar içinde ayrı bir yeri vardır. Bilhassa 8. cüzde yer alan Sekiz Yükmek adını taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çeker. Ayrıca açık bir ifâdenin hâkim olduğu metinde yer alan mefhumların Türkçede karşılanışı esere ayrı bir değer katar.
İslâmiyetten Önceki Türk Edebiyatının örneklerini veren Göktürk ve Uygur metinleri şüphesiz sâdece bunlar değildir. Ele geçmeyen ve geçmesi muhtemel metinlerin de olduğunu düşünmek gerekir. Zâten âbidelerde kullanılan dilin bir hayli işlenmiş edebî bir dil olması çok öncelerde Türk dili yâdigârlarının bulunması gerektiğini düşündürmektedir.
Yalnız Uygurların edebiyatlarının bir devâmı olarak teşekkül eden İslâmiyetten sonraki eserlerde Uygur yazısı kendisini uzun müddet korur. İslâmiyetin kabulüyle alınan İslâmî Türk yazısıyla atbaşı yürüyen ve ikili bir alfabenin içine giren Türklük âlemi, eserlerinde her ikisine de yer verir. Uygur yazısını bilen kâtipler ?bahşı? adıyla anılır ve Uygur yazısı paralarda da görülürdü. Hakâniye Devletinde, Moğol İmparatorluğunda, İlhanlılar zamânında, Timurlular ve Altınordu Devletinde İslâmî Türk yazısına yer verilmekle birlikte, resmî kitâbette dâima Uygur yazısı kullanılmıştır. Hattâ Anadolu Türkleri de bu yazıyı bilip kullanmışlar ve bu durum Fâtih zamânına kadar kendini korumuştur. Bilindiği üzere Fâtih Sultan Mehmed Han zamânında bâzı yarlıklar bu harflerle yazılmıştır.
Kaşgarlı Mahmûd'un Dîvânü Lügâti't-Türk adlı eseri bir tarafa bırakılırsa, İslâmî Türk Edebiyatının başlangıcında yer alan eserler Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hakâyık, Bahtiyarnâme, Miracnâme, Tezkiretü'l-Evliyâ ve Mîr Haydar'ın Mahzenü'l-Esrâr tercümesi Uygur yazısıyla yazılan eserlerin başında gelmektedir. Fakat bu eserlerin İslâmî Türk yazısına yer veren nüshalarını da zikretmek gerekir.
II. İslâmiyetten Sonraki Türk Edebiyatı:
İslâmî devir içinde Türk Edebiyatı ilk mahsullerini 9. asrın ikinci yarısında vermeye başlamıştır. Bunlar içinde ilk büyük eser olarak Balasagunlu Yusuf Has Hâcib'in Kutadgu Bilig'i görülür. İkinci olarak Kaşgarlı Mahmûd'un Dîvânü Lügâti't-Türk'ü yine aynı devrin eseri olmakla birlikte İslâmiyet öncesi Türklükten çeşitli manzûmeler, atasözleri vs. gibi türlü metinlere yer vermektedir. Kaşgarlının eseri her yönüyle zenginlik gösterir. Türk dilinden, Türk boylarına, Türk töre ve âdetlerine, gelenek göreneklerine ve coğrafyasına geniş yer ayırır. Kutadgu Bilig ise cemiyet hayâtını ele almakla birlikte daha çok bir siyâset kitabı durumundadır. Her iki eser de Hâkâniye Türkçesiyle yazılmıştır. Fakat Kaşgarlı Mahmûd, Hâkâniye Şîvesinin yanında ikinci bir edebî şîve olarak Oğuz Türk Şîvesine yer vermektedir.
Oğuzlar 10 ve 11. yüzyıllarda oldukça geniş bir alana yayılmışlar; İrtiş'ten Volga'ya dayanan sınırları Hazar Deniziyle Mâverâünnehr arasındaki bütün bir bozkır sahasını içine almıştır. Böylece Orta Türkçe ilk devresinde Hâkâniye ve Oğuz edebî şîveleriyle görünüyordu. On iki ve 13. yüzyıllarda ise artık Müşterek Orta-Asya Türkçesi eserlerini verirken, Türklüğün batıya olan göçleri sâyesinde Oğuz Türk Şîvesi yalnız Selçuklu tebaasında konuşulmaktaydı. Devletin büyük bir cihan hâkimiyeti fikriyle hareket etmesi, Müslüman olup, halîfeye bağlılığı, İranlıların da aynı bölgede yer alması gibi düşünceler, belki Arapça ve Farsçanın Türkçeye nispetle öne geçmesini sağlamış olabilir. Ancak askerî Türk unsurlardan meydana gelen bir devlette Türkçe, halka ve orduya bağlı olarak yaşamıştır. Böylece Oğuz şîvesiyle bu devirde kalıcı bir eser bırakılmamış, bırakılanlar da günümüze kadar ulaşamamıştır. Aynı şîve dâiresi içinde Müşterek Orta-Asya Türkçesinin doğu ağzı olan Kaşgar ve batı ağzını meydana getiren Harezm ve Sirderya Irmağının güneyindeki yerlerle Yedisu, Merv, Buhara sahası birer kültür merkezi durumuna gelmişler ve pekçok eserin doğmasına zemin hazırlamışlardır. Aslında bu bölge çeşitli dillerin de kavşak noktası gibi bir husûsiyeti muhâfaza etmiştir. Bunun yanında Müşterek Orta-Asya Türkçesinin İran ağızları bilhassa Türkmen Türkçesi zikre değer bir gelişme göstermiştir. Altınordu ki kuzey-doğuda Bulgar Devleti, Harezm, Teşt-i Kıpçak bozkırları ile Kırım'dan Bakü'ye kadar uzanan saha, bu Türk illeri içine dâhildir. Türkçe burada da geniş bir yayılma sahası bulmuş ve Kıpçak Şîvesiyle pekçok eserler verilmiştir.
Yesevî ve onun muakkiblerinden sonra, 13. yüzyıldan îtibâren Çağatay Türkçesi, Eski Türkçenin bir devâmı olarak bütün bunların merkezi durumuna geçmiş ve Doğu Türkçesi adıyla, kuzeydeki Kıpçak Türkçesini daha sonra kendisinde toplayarak gelişmesini devam ettirmiştir.
Bu durumda İslâmî devir içinde Türk Edebiyatını;
1. Batı Türkçesinin ortaya koyduğu edebiyat;
2. Müşterek Orta-Asya Türkçesinin takip ederek Kuzey-Doğu Türkçesinin meydana getirdiği edebiyat, olarak ikiye ayırmak icab etmektedir.
Selçukluların dağılmasına kadar bir varlık gösteremeyen ve sâdece konuşma dilinde kalan Oğuz Türkçesi, Anadolu Selçuklu Devletinin çöküşü üzerine, ortaya çıkan beyliklerin hükümet merkezlerinde birden bire serpilmeye başlamış ve yeni yeni eserler ortaya çıkarmıştır. Orta Türkçenin Oğuz Kolu böylece Selçuklu Türkçesinden sonra yerini Eski Anadolu Türkçesine bırakmıştır.
Tavâif-i Mülûk devri diye adlandırılan bu devrede Anadolu'da çeşitli kültür merkezleri teşekkül etmiş, halkın kültüre yönelmesi, tebaanın terbiyesi müellifleri Türkçe yazmaya zorlamış, beyler de bu hâle yardımcı olmuşlar ve Türkçeye gereken değeri vermişlerdir. Karamanoğlu Mehmed Beyin Türkçe üzerinde durmasına rağmen, beylikler içinde kültür faaliyetlerinin en yoğun olduğu beylik Osmanlı ve Germiyan beylikleri olmuştur. Ayrıca bir şâir veya müellifin zaman zaman eserlerini birden fazla beye sunduğu da görülmüştür. On üçüncü yüzyılın son çeyreğinde Türkçe, resmî yazışma dili olarak kendisini göstermiştir. Bu şîve yukarıda bahsettiğimiz Kaşgarlı Mahmûd'un, iki Türk şîvesinden biri olan, Osmanlı ve Âzerî gibi iki kolu bulunan Oğuz şîvesidir. Yukarıda zikrettiğimiz durumlardan başka eserlerin Türkçe olarak yazılmasında; tarîkât büyüklerinin halkı irşâd maksadı, müelliflerdeki Türkçe şuuru, ibret alma düşüncesi, mevzuda çeşitlilik arama, meslek gayreti, hayır duâ ile anılma ve unutulmama fikri, tercüme gayretleri vs. gibi sebepler büyük rol oynamıştır.
On üçüncü yüzyılda verilen eserler; pek mahdut olmakla birlikte Anadolu Türk birliğinin kurulamaması, aksine pek fazla bir dağınıklık ve başıboşluk yüzünden, çeşitli bölgelerde bir parıltı durumunda kalırlar. Zaten Anadolu'da Türk Edebiyatının ne zaman başladığı da kesin olarak bilinmemekle birlikte; Selçuklular zamânında bir şifahî (sözlü) edebiyatın varlığı dâima mevcuttur. Buna kıyasla yazılı edebiyattan söz etmek gerekir. Fakat bu bölgede ilk eserlerin neler olduğu, Türk kültür târihinin mechulüdür. Devrin içinde bulunduğu kargaşa, öyle sanıyoruz ki, bütün yazılanları almış götürmüş veya yazmaya fırsat vermemiştir. Böylece Anadolu sahasında 11 ve 12. yüzyıla âit eserlere tesâdüf edilememiştir.
Ancak 13. asırdan sonradır ki, Anadolu sahasında bâzı eserler ortaya çıkacak, asır asır gitgide genişleyecek ve Osmanlıların Anadolu Türk Birliğini kurmalarından sonra bütün bu kültür faaliyetleri Osmanlı sarayına taşınacak ve neticede kesintisiz devam eden ve Türklüğün en büyük yazı dili olan Oğuz Türkçesiyle sayısız eserler vücûda getirilecek, böylece Osmanlılar Türk kültürünün hâmisi olarak târihteki yerlerini alacaktır. Hattâ Türk dili devlete izâfeten Osmanlıca olarak adlandırılacaktır. Osmanlı edebiyatını hazırlayanların, hangi bölgede bulunurlarsa bulunsunlar, beyliğin kuruluşundan önce ve sonra da olsa, zikredilmesi gerekmektedir. Çünkü Selçuklu ile birlikte gelen kültür mîrası bu devirde her beyliğe ışık tutmuş ve Klâsik Türk Edebiyatının inkişafına temel teşkil ederek geniş rol oynamıştır.
Oğuz Türkçesi bu devirden îtibâren batıda Osmanlı, doğuda Âzerî olmak üzere iki edebiyat ortaya koymaktadır. Ancak bu edebiyatın 15. asra kadar olan zamanı aynı dâire içine alınmaktadır. Daha sonra dilde görülen ikili kullanışları her saha kendine göre umûmîleştirmiş ve bâzı ayrılıklar ortaya çıkmıştır. Dildeki bu ayrılıklarda coğrafya da göz önüne alınırsa, gitgide daha geniş ve belirli farklılıkların ortaya çıkacağı muhakkaktır. Onun içindir ki, Batı Türkçesi Osmanlı ve Âzerî edebiyatı gibi iki edebiyat ortaya koymuştur. Şunu da belirtmek gerekir ki, Türklüğün en büyük yazı dili olan ve kesintisiz eserlerini veren Osmanlı Türk Edebiyatının tesiri bütün Türk illerinde her zaman varlığını korumuştur. Bunun yanında Osmanlı şâirleri, diğer Türk illeriyle irtibatı kesmemek gayreti ve düşüncesine binâen Doğu Türkçesiyle şiirler de yazmışlardır.
A. Osmanlı Türkçesi Edebiyatı:
On üçüncü yüzyılda karşılaştığımız simâların başında, eserlerinde yer yer Türkçe kelimelere ve mülemmâlara yer veren Mevlâna Celâleddin-i Rûmî (1207-1273) görülmektedir. Bunu tâkiben oğlu Sultan Veled'in (1226-1312) Türkçe manzûmeler yazması, ayrıca hakkında pek fazla bilgi bulunmayan, Behâeddîn Veled'in talebelerinden olduğu söylenen Ahmed Fakih'in, dünyânın geçici ve rüyâ olduğunu konu edinen 83 beyitlik Çarhnâmesi ile Evsâf-ül-Mesâcid adlı mesnevîleri, bu asırda zikredilmesi gereken eserlerin başında gelmektedir. Şeyyâd Hamza ise ilk defâ Yusuf ile Zeliha mesnevîsini vermek ve dinî şiirler yazmakla bu asrın bir başka simâsıdır. Ayrıca 79 beyiti bulunan Dâsıtan-ı Sultan Mahmûd adlı mesnevîsi zikre değer bir eserdir. Diğer yandan tasavvufî ve dînî konuları işlemekle birlikte İran şiir husûsiyetini taşıyan, gazellerinde mazmunlara yer vererek Klâsik Edebiyâtın temelini ve nüvesini teşkil eden ve Divan Şiirinin ilk temsilcisi sayılan Hoca Dehhânî bu asrın kayda değer şâirlerindendir.
Yine bu yüzyılda Seyyid Battal Gâzinin hayâtını ele alan Battalnâme ile Dânişmend Ahmed Gâzi etrâfında teşekkül eden destânî eser Dânişmendnâme yazıya geçirilmiştir ve Hoca Nasreddin ise (1208-1284) keskin zekâsıyla asrı süslemiştir.
Yunus Emre (1204-1320) ise 13. asrın ikinci yarısı ile 14. yüzyıla taşan, yalnız devrinin değil, her zaman ve her yerde kendisini kabul ettiren, edebiyatımızın en büyük şâirlerinden biridir. Bize yâdigâr olarak bıraktığı, dili pek açık ve anlaşılır olan Dîvan'ına bakılırsa onun tahsili, İslâmî ilimlere vâkıf bir Türk dervişi olduğu, pekçok yerleri dolaştığı kanaatine varılır. Risâletü'n-Nushiyye adlı ikinci eseri öğretici (didaktik) bir mesnevî olup, 573 beyit ihtivâ etmektedir. O, en çok eserlerinde ilâhî aşkı, varlık-yoklukla hayat ve ölümü işlemiştir. Bilhassa ölüm temasını onun kadar içli ve samimi işleyen şâir pek azdır. Yalnız kendisinden sonra bâzı Yunuslar ortaya çıkmış ve şiirleri onlarınkiyle karıştırılmıştır. Bunlar içinde Âşık Yunus ve Derviş Yunus başta gelmektedir.
On üçüncü yüzyılın bir başka eseri, Şeyyâd İsâ'nın 343 beyiti ihtivâ eden Ahvâl-i Kıyâmet adlı mesnevîsidir. Bütün bunlara ilâve olarak Şeyh Sanan'ı anlatan Şeyh Abdurrezzak Destanı'nı belirtmek gerekir.
On dördüncü yüzyıl edebiyatı:
On üçüncü asra nispetle eserlerin bir hayli çoğaldığı görülür. Konuda ve türde çeşitlilik artmış, bu yüzyılda artık edebiyatımızda Yunus'tan sonra başka divanlar da görülmeye başlamıştır. Bilhassa mesnevî vâdisinde yazılan eserler bu devrin edebî hareketine çeşitlilik kazandırmışlar ve canlılık getirmişlerdir. Gerçekte bu yüzyıl Klâsik Türk Edebiyatının kuruluş çağıdır. Dînî-tasavvufî, ahlâkî konular dışında eser veren şâirler çoğalmış ve din dışı mesnevîler bir hayli fazla yazılmıştır. Manzum aşk ve mâcera hikâyeciliğine yer verilmesi, mesnevî tarzının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu fikirden hareket edersek Klâsik Türk Edebiyâtı, dîvânla değil mesnevîyle başlamıştır denilebilir. Çünkü pekçok mesnevînin yanında görülen dîvânlar çok azdır. Yunus Emre eserleriyle bu asra da taşmıştır. 1307 yılında yazdığı 562 beyti bulan Risâletü'n-Nushiyye'si asrın ilk mesnevîsi olarak karşımıza çıkar. Yalnız bâzı mesnevîlerin gazellere yer vermeleri belki dîvânların ortaya çıkmasında bir basamak teşkil etmiş olabilir. Dînî-destânî mesnevîler edebî ve ilmî mâhiyetteki mesnevîlere nispetle daha fazla görülür. Fakat bâzı mesnevîlerin, başta Hurşidnâme olmak üzere bir siyâset kitabı hüviyetinde oldukları da bir gerçektir.
14. yüzyılda yazılan mesnevîlerin sayısı, ele geçmeyenler hâriç, elli sekizi bulmaktadır.
Bu mesnevîlerden bâzıları beyler adına yazılmıştır. Bunlardan; Kastamonulu Şâzi'nin Maktel-i Hüseyn'i, Candar hükümdarı Celâleddîn Şah Bâyezîd'e (ölm. 1385); Kemaloğlu İsmâil'in Ferâhnâme'si Mîr Gâzi'ye, Tabiatnâme Aydınoğlu Umur Beye (1309-1348) sunulmuştur. Fakat asrın iki büyük mesnevîsi, her ne kadar Germiyan sahasında yazılmışsa da, Osmanlı sarayına intisap eden şâirler tarafından Osmanlı hükümdârlarına sunulmuştur. Bunlardan biri Şeyhoğlu Mustafa'nın yazdığı Hurşidnâme olup, Yıldırım Bâyezîd Hana sunulmuştur. Diğeriyse Germiyan beyi Süleyman Şah adına yazılmaya başlanmış, fakat Yıldırım Bâyezîd'in oğlu Emir Süleyman (1402-1410)a sunulmuş olan, arkasında büyük bir Osmanlı Târihi'ne de yer veren Ahmedî'nin İskendernâme'sidir. Yine devrin siyâsetnâmeleri arasında mühim mevkii olan ve Şeyhoğlu Mustafa tarafından yazılan Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ adlı eser, önceleri Germiyan sonraları Osmanlı sarayında vazife gören Paşa Ağa bin Hoca Paşaya sunulmuştur. Bu eser ihtivâ ettiği manzûmelere bakılınca kısmen bir tezkire hüviyetine sâhiptir.
Bu yüzyılda Türkçecilik şuuruyla karşılaşılmaktadır. Şâirlerin hemen hepsi bu açıdan eserlerini vermeye çalışırlar. Onlar yepyeni bir edebiyat vücûda getirirken asrın Türkçecilik cereyanı içine ister istemez girmişler ve Türkçe hakkında, eserlerinde, çeşitli görüşlere yer vermişlerdir. Bu îtibârla Anadolu'da bir millî edebiyat çağının açılmasında rol oynamışlar ve millete değer vererek, kalıcı eserler bırakmayı başarmışlardır.
Anadolu sahasında olmaları bakımından, siyâsî birliğin yanında ve sonradan Osmanlıların gayretiyle kültürde de sağlanan birlik gözönüne alınınca bu asrın bütün şâir ve müelliflerini, hangi sahada olursa olsunlar, Osmanlı Türk Edebiyatına bir başlangıç olarak almak gerekecektir. Yukarıda da belirtildiği gibi 14. yüzyıl eserleri de mesnevî vâdisinde gelişmiştir. Bu asırda, müellifi ve telif târihi bilinen, sâdece müellifinin belli olduğu ve her ikisinin de şüpheli olarak kaldığı mesnevîlerin sayısı 58 civârındadır. Buna mukabil dîvan sayısı ona ulaşmaz.
Türkçecilik şuuruyla eser veren müelliflerin başında asrın Türkçe âşığı şâir Gülşehrî gelmektedir. Kırşehirli olan Gülşehrî'nin hayâtı hakkındaki bilgiler katî değildir. Türkçe yazmakla ve eser bırakmakla övünen bu şâir, Feleknâme'sini 1301 (H.701) ve Mantıkuttayr'ını 1317 (H. 717) yılında yazmıştır. Kırşehir'de zâviye sâhibi ve müridi oldukça fazla olan bir şeyhtir. Mantıkuttayr'ını yazdığı zaman yaşı bir hayli ilerlemiştir. 1317 târihinden îtibâren hayatta olup olmadığı da belli değildir. Hulvî Mahmûd Cemâleddîn 1653 (H. 1064) Lemezât adlı eserinde onu Ahi Evren'in halîfesi olarak göstermiştir. Mantıkuttayr her ne kadar Feridüddîn-i Attâr'ın eserinden tercüme gibi görünür ve onun ismini taşırsa da Gülşehrî eserini aynen tercüme etmemiş, te'lifî bir yol tutmuştur. Bunun yanında Mesnevî-i Şerîf, Kelîle ve Dimne, Kâbusnâme ve Esrârnâme gibi eserlerden aldığı, parçalarla Mantıkuttayr'ı zenginleştirmiş ve konusunu genişletmiştir. Aruz vezniyle yazılan eserin diğer adı Gülşennâme'dir. Gülşehrî eserini Türkçenin kudretini ölçmek için yazmıştır. O hemen her bendin sonunda kendi ismine övünerek yer vermiş, Türkçeyi ve dilini de ortaya sürmeyi ihmâl etmemiştir. Buradan da ondaki Türkçe sevgisinin hiçbir şâir ve nâsirle kıyaslanmayacak derecede oluşu ve dil sevgisi; sonradan gelecek şâir ve nâsirlere de sıçramış olabilir. Asrında ve daha sonraki yüzyıllarda Türkçe yazan şâir ve sanatkârlar, eserlerinde bâzı özürlere yer verirken, Gülşehrî Türkçe yazmakla övünmekten kendini alamaz. O,
?Sözü Gülşehrî diliyle söylerüz?
derken, Türkçe yazmakta bir çığır açtığını da ihsâs ettirmekte ve kendisinden sonra gelen şâirlere bir öncü durumunda karşımıza çıkmaktadır. Belki bir buçuk asır sonra başlayacak olan Türki-i Basît cereyânının ilk mübeşşirlerinden olmak şerefi de Gülşehrî'ye âittir.
Mantıkuttayr temsilî bir eserdir. Çeşili sebeplerle, ekseriyâ Hüdhüd'ün ağzından nasihata yer verdiği gibi, dînî îkâzlarda da bulunmaktadır. Fakat eser asıl olarak münâzara tarzında olup, akıcılığını ve sürükleyiciliğini bu durumdan almaktadır. Bundan başka, öğretme açısından tasavvufî merhale ve ıstılâhlar önde gelmekte ve eser tasavvufî tâlimî bir hüviyet kazanmaktadır. Edebiyat târihinin içinde ve asrına göre değerlendirilince, 15. yüzyılda üstad olarak kabul edilen ve tesiri 17. yüzyıla kadar devam eden Gülşehrî'nin Mantıkuttayr'ı başarılı bir eser olarak karşımıza çıkmakta ve Türkçeye yer verdiği fikir ve işleyiş tarzı yönünden de devrinin âbidesi olarak görülmektedir.
Gülşehrî'nin, Feleknâme ve Aruz Risalesi adında iki eseri daha vardır. Lâkin bunlar Farsça olarak yazılmıştır. Türkçe olarak 10 civârında gazeline de rastlanmıştır.
Âşık Paşa (1271-1332 H.670-733): 1329-30 (H.730) yılında tamamlanan Garibnâme adlı mesnevîsi, Risâletün-Nushiyye, Mantıkuttayr gibi mesnevîlerden sonra üçüncü fakat hacmi büyük bu eseriyle ve; Türkçecilik fikriyle karşımıza çıkar. Aslen Horasanlı ve nüfûzlu bir âileye mensup olan Âşık Paşanın asıl adı Ali'dir. Baba İlyas'ın torunu ve Baba Muhlis (Muhlis Paşa)in oğludur. 1272 yılında doğmuş, devrine göre iyi bir tahsil görmüştür. Kırşehir'de yerleşen Âşık Paşa, büyük nüfûzu ve pekçok müridi olan bir şeyhtir. Eserlerinin dili devrine göre sâdedir. Fakat onun kudret ve şöhreti, şâirlik ve sanatından değil, şeyhliğinden ileri gelmektedir. Eserlerinde tasavvufa geniş yer vermiş ve bu husûsu sünnî akideye bağlı olarak terennüm etmiştir. Böylece devrinin sûfî bir şâiri olarak görülmüştür. 1330 yılında yazdığı Garibnâmesi 10.312 beyittir ve pekçok nüshası mevcuttur. Eser, fâilâtün fâilâtün fâilün olarak baştan sona kadar bu vezinle yazılmıştır. Garibnâme on bâb üzre tertip edilmiştir. Her bâbda bir sayı ele alınmış ve bu on ile son bulmuştur. Bu bir bakıma, neyin nerede bulunacağını da işâret etmektir.
Garibnâme gerek şekil, gerekse muhtevâ bakımından üstün bir eserdir. On babdan ve her on bab da on destandan meydana geldiği göz önüne alınırsa onlu bir tasnife yer verilmiştir. O, bunun sebeplerini ayrıca eserinde ele alır. Mantıkuttayr'da olduğu gibi Garibnâme'de de Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin tesiri açık olarak görülür. Tasavvufî olmasının yanında dînî ve ahlâkî yanı ağır basan, telkine geniş yer veren ve öğretmeyi gâye edinen bir eserdir.
Âşık Paşa, bir nevi i'tizâr içinde de olsa, Türkçecilik şuuru köklü bir şâirdir. Gerçekte o, devri için ortaya koyduğu eserleriyle Türkçeye büyük hizmette bulunmuş ve Türkçenin eksik taraflarını da söylemekten çekinmemiştir. Her şeyden önce Âşık Paşada bir dil düşüncesi ve gramer fikrinin olduğunu ve diğer dillerle kıyaslayarak bu fikre ulaştığını zikretmek gerekir.
Bütün bunlara ilâve olarak; 201 beyti bulan ve ?Fakirlik iftiharımdır.? hadîs-i şerîfini işleyen Fakrnâme; 33 beyitlik küçük bir mesnevî olan ve zamanı; geçmiş, hâl ve gelecek olarak üç kısımda ele alan 1333 yılında yazdığı Dâsıtân-ı Vasf-ı Hâl yine 59 beyitlik küçük bir mesnevî olan Hikâye Risâlesi Âşık Paşanın diğer küçük mesnevîlerini meydana getirirler. Kimyâ Risâlesi ise onun başka bir eseridir. Âşık Paşa sâdece aruzla değil heceyle de şiirler yazmıştır. Bunların sayısı yetmişe ulaşmaktadır. Fakat aruz ve hece karışıktır.
Hoca Mesûd ve eserleri: Asrın ortalarında Süheyl ü Nevbahâr ve Ferhengnâme-i Sa'dî adlı eserleriyle tanınan Hoca Mesûd, bu devirde bilhassa mesnevî edebiyatının değerli simâları arasında yer almıştır. Yeğeni İzzeddîn Ahmed'le birlikte 1350 (H.751) yazdığı Süheyl ü Nevbahâr ilk eserini teşkil eder. Eser daha çok manzum aşk ve mâcera hikâyeciliği içinde yer almaktadır. İlk bin beytini yeğeni İzzeddîn Ahmed, geriye kalan 4661 beyti de Hoca Mesûd yazmıştır. Feûlün feûlün feûl vezninde olan eser 5669 beyittir. Eserde, daha sonraki mesnevîlerde sık sık görüleceği üzere Süheyl ile Nevbahâr'ın ağzından söylenilen gazeller vardır. Bu gazellerin vezni asıl eserin vezniyle aynı değildir. Konusu Fars edebiyâtından alınan eserin aslına rastlanamamıştır. Eser Yemen hükümdârının oğlu Süheyl ile Çin hükümdârının kızı Nevbahar arasında geçen derin aşkın hikâyesidir. Bu itibârla romantiktir. Bâzan didaktik unsurlara yer verilen eserde, gerçeğe uymayan masal unsurları da bulunmaktadır. Fakat bunlar pek fazla olarak eserde yer işgal etmez ve göze batmazlar. Eserin işlenişi bu kâbil masal unsurlarını örtmeyi başarmıştır. Asıl mühim mesele Süheyl ü Nevbahâr'ın saraylara yer vermesi ve idâre sistemini ve tebeayı ele alması, devrine göre bir nevî siyâset tarzını da ortaya koymaktadır. Eser, dili bakımından mühimdir. Kelime hazinesi de zengindir.
Ferhengnâme-i Sa'dî adlı ve 1073 beyitlik eserine gelince; bu eser Şeyh Sa'dî-i Şirâzî (ölm. 1292/H.691)nin Bostân adlı kitabının tercümesidir. Eserin Farsça aslı 4184 beyittir. Hem asıl hem de tercüme feûlün feûlün feûlün feûl vezniyledir. Hoca Mesûd bu eseri 1354 (H.755) yılında tamamlamıştır. Eser Süheyl ü Nevbahâr'a nispetle, sanat yönünden sönük kalır. Fakat dil târihi îtibâriyle kıymetini muhâfaza etmektedir.
Konu îtibâriyle nasihat tarafı ağır basar. Bostan'ın bütününün tercümesi olmayan eser, bir nevi seçme tercüme hüviyetindedir. Şâir müntehabâtında (seçmesinde) eserin asıl tertibine riâyet etmemiş, yerine göre, hikâyelerin seçiminde takdim tehir de yapmıştır.
Elvân Çelebi: Âşık Paşanın oğlu olan Elvân Çelebi 2084 beyti bulan Menâkıbu'l-Kudsiyye fî-Menâsibi'l-Ünsiyye adlı mesnevîsini 1359 (H.760) yılında yazmıştır. Eser tam bir mesnevî olmakla birlikte, içinde terci-i bend ve kaside tarzında manzumelere de rastlanır. Elvân Çelebi, asrın önde gelen şâirleri arasındadır. Onun köklü ve kültürlü bir Türk âilesine mensup olması, yetişmesinde mühim rol oynamıştır. Edebiyatımızda ihtivâ ettiği manzûmelerle, bir tezkire hüviyeti taşıyan Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ'da da adı geçmektedir. Hayâtı hakkında geniş ve katî bilgi azdır. Babası ve dedesi gibi devrinde epeyce tanınmış mutasavvıf bir şâirdir. Cezbe sâhibi ve ulu bir şeyh olduğu kaynaklarda yer almıştır. Sünnî olan Elvân Çelebi tasavvuf terbiyesini babasının halîfeleri arasında yer alan ŞeyhülislâmFahreddîn'den almıştır. Gerek yaşayışı gerekse şiiriyle tesiri 16. yüzyıla kadar sürmüştür. Hatiboğlu ve Muhyiddin Çelebi gibi şâirler ona eserlerinde yer vermişlerdir. Elvân Çelebi yanında Elvân Paşa adıyla da anılan şâirin şâirliği vasattır. Hayâtı Çorum ve Kırşehir yörelerinde geçmiş tekke ve zâviye sâhibi bir sûfîdir. Doğum târihi gibi ölüm târihi de kesin bilinmemektedir. Adından da anlaşılacağı üzere menâkıp türünden bir mesnevî olan eserde; Seyyid Ahmed-i Kebîr-i Rifâî, Baba İlyas-ı Horasanî ve oğulları gibi bâzı zevâta yer vermiştir.
Asrın diğer bir şâiri 1362 (H.763) yılında yazdığı ve edebiyâtımızda Maktel türünün öncüsü durumunda olan Kastamonulu Şâzî'dir. Hazret-i Hüseyin'in şehâdetini konu alan eseri, 3313 beyitlik bir mesnevîdir. Vezni fâilâtün fâilâtün fâilün'dür ve eserde yer yer aynı vezinle yazılmış gazeller de yer almaktadır. Eser on meclisten ibârettir. Hayâtı hakkında fazla bilgi olmayan Kastamonulu Şâzî'nin bu eseri Maktel-i Hüseyin nev'inin Türkçede ilk örneği olarak görülmektedir. Hâtime kısmındaki beyitler onun Mevlevî bir şâir olduğu fikrini kuvvetlendirmektedir.
Asrın ikinci yarısında görülen diğer bir mesnevî, mevzuunu Kur'ân-ı kerîmden alan ve kendisine gelinceye kadar birkaç defâ başka şâirler tarafından işlenen, hemen hemen aynı adı taşıyan Yusuf ile Zeliha (Kıssa-i Yusuf) mesnevîsidir. Erzurumlu Mustafa Darir bu eserini 1367 (H.768) yılında yazmış ve hazret-i Yusuf'un hayâtını ele almıştır. Erzurumlu Darir bununla da kalmamış derin siyer ve târih bilgisinin verdiği imkân sâyesinde hazret-i Peygamber'in hayâtını kültür târihimizde, Türkçe olarak 3-4 cilt hâlinde Siyer-i Nebi adıyla yazmış, Fütûhuş-Şâm Tercümesi; adlı eserinden başka yine hadis sahasında Yüz Hadîs adında diğer bir eser de bırakmıştır. Dili gâyet açık, akıcı, samîmi ve sohbet havası içinde olan Erzurumlu Mustafa Darir'in, Âzerî sahasında yetişse bile, Osmanlı Türkçesiyle eser verdiğini zikretmek gerekir. Aynı yıllarda Meddâh Yûsuf, Varaka ve Gülşâh adlı 1559 beyitlik eserini yazmıştır. 1368 (H.918). Eser hazret-i Peygamber devrinde yer alan ve Benî Şeybe adlı bir kabîlede büyüyüp yetişen Varaka adlı oğlanla, Gülşâh adlı kızın arasında geçen hâdiseleri işler. Eser romantik, acıklı, belirli bir kısma kadar gerçekçidir. Daha sonra hazret-i Peygamberin mûcizesi karışmaktadır.
1372-73 (H.774) yılında Ümmî Îsâ tarafından yazılan ve 800 beyitten meydana gelen Mihrü Vefâ ile, ondan daha küçük bir mesnevî olan ve 350 beyti bulan İbrâhim'in Dâsitan-ı Yiğit 1379 (H. 781) adlı eserlerin zikrinden sonra, asrın büyük mesnevîleri içinde yer alan Hurşidnâme (Hurşîdü Ferahşâd) 1387 (H.789) üzerinde durmak yerinde olacaktır. Şeyhoğlu Mustafa 7903 beyit olan bu eserinde Türkçenin kudretini ölçmüş ve dili işlemiştir. Eser Germiyan Beyi Süleyman Şah adına yazılmaya başlamışsa da Yıldırım Bâyezîd Hana takdim edilmiştir. Eser daha çok Hurşid ile Ferahşad arasında geçen, masal unsurlarına yer veren, aynı zamanda siyâsetnâme cinsinden bir eserdir. Mesnevînin en belirgin yönü beşerî aşkı terennüm etmesidir.
Devrin mesnevî cinsinden bir başka eseri 1387 (H. 789) yılında Kemaloğlu İsmâil tarafından yazılan Ferahnâme'dir. 3030 beyit olan bu mesnevî Mir Gâzî'ye ithaf olunmuştur. Ahmed'in Işknâmesi (Tuhfenâme) ise 15. asrın en son mesnevîsi olarak karşımıza çıkar. 1397 (H.800) yılında yazılan eser Kıpçak şîvesinden aktarılmıştır. 8702 beyittir. Uzun bir aşk hikâyesi durumundadır.
Mevzû çeşitliliğinin ve hayâl genişliğinin verdiği imkânlar bu yüzyılda irili ufaklı pekçok mesnevînin yazılmasına sebep olmuştur. Tursun Fakih'in 510 beyitlik Muhammed Hanefî Cengi ile Gazavat-ı Resûlullah gibi 673 beyitlik mesnevîleri gelmektedir. Ayrıca asrın diğer mesnevîleri Hazret-i Hadice Mevlidi; Kirdeci Ali'nin Güvercin Destanı, Kesikbaş ve Ejderha Destanları ile Hikâye-i Delletü'l-Muhtel adlı masal unsurlarına yer veren eserleri vardır. İzzetoğlu'nun Tâvus Mûcizesi, Sadreddîn'in Mûcize-i Muhammed Mustafa'sı ve Destân-ı Geyik adlı eseri aynı tip eserlerdir. Bunlara ilâveten Kayserili Îsâ'nın Dâsitan-ı İbrâhim'ini; Ömeroğlunun Şefâatnâme'si; Mehmed Yûsuf'un, Dâsitan-ı İblis, Hikâyet-i Kizu Cehûh ve Kâdı ile Uğru Destanı'nı; Yıldırım devri şâirlerinden Niyâzi-i Kadîm'in Mansûrnâme'sini Sule Fakîh'in Yusuf ve Zelîha'sını, Pir Mahmûd'un Bahtiyarnâme'sini ve müellifi bilinen ve bilinmeyen pekçok mesnevînin bu asırda yazıldığı görülmektedir. Bu asırda yazılan mesnevîlerin sayısı bir hayli fazla olup, bunlar kısmen kurulmakta olan Divan Edebiyatı ile Halk Edebiyatı arasında gerek mevzu gerekse tür îtibâriyle bir köprü teşkil ederler. Fakat, bunun yanında bir millî benlik ve arayış da devrin eserlerinde görülür. Ayrıca eserlerde mevzûu dîne dayandırma ağır basar. Kaygusuz Abdal ise Halk Edebiyatı içinde tekke tarafında bulunan Yunus Emre'nin uzantısı durumundadır. Ayrıca Dede Korkut Hikâyeleri önceki asırda teşekkül etmelerine rağmen bu asırda yazıya geçirilmiştir.
Osmanlı Türkçesinin, Âzerî Türkçesiyle katî ölçülerle ayrılmadığı, Batı Türkçesinin bu merkezî devrinde başta Kâdı Burhâneddîn olmak üzere, sonradan Âzerî Edebiyatı içinde yer alacak olan diğer şâirleri ve eserlerini de zikretmek bu yüzyılın umûmî karakteri bakımından gereklidir. Bunlar arasında hakkında yukarıda yer ayırdığımız Erzurumlu Mustafa Darîr, Osmanlı sahasına yakınlık yönünden diğerlerinden ayrılır. Asrın bir başka şâiri dîvân sâhibi Nesîmî bulunmaktadır. O dîvânında, heyecanlı ve ateşli bir edâya, sanatlı ve âhenkli bir söyleyişe yer vermiştir. Gazellerinden başka Tuyuglar da yazmıştır.
On beşinci yüzyılda Osmanlı Edebiyatı: On dördüncü asırda gelişmiş ve temelini atmış bir edebiyattır. Çeşitli kültür merkezlerinde de olsa, teşekkülü 15. yüzyıla bir geniş ufuk verebilmiştir. Bu asrın hemen başında Ankara Savaşı (1402) gibi bir hâdisenin bulunması, Anadolu siyâsî birliğinin kurulmasını geciktirdiği gibi, kültürdeki dağınıklığın da devam etmesine sebep olmuştur. Böyle olmasına rağmen, ekseri zamanlarını Frenklere ayırmış bir beyliğin, bu yönüyle diğer beyliklerden apayrı bir tarafının bulunması ve cihâd aşkının ötekilere galebe çalması ve Müslüman Anadolu Türklüğünün kalbinin Osmanlı Beyliğinin merkezine meylini temin etmiştir. Çünkü beylikler arasındaki kavgalar boş ve mânâsızdır. Fakat Osmanlı Beyliğinin mücâdelesi bunlardan uzak olup, onlarınkine benzememektedir. Sultan Alaeddîn de onları bu gâyeyle birleştirmiştir. Zâten Germiyan Beyliği gibi beyliklerin, her ne halde bulunursa bulunsun, Osmanlıya tâbiiyyeti, diğer beyliklerin de birliğe yönelmesinde örnek teşkil etmiştir. Bu bakımdan, daha önce Şeyhoğlu Mustafa'da görülen hususlar, başta Ahmedî olmak üzere Germiyan'da yetişen diğer şâirlerde de görülmüştür. Geçen asra nispetle 15. yüzyılın farkı, edebiyatta mesnevî türünün devam etmesinin yanında, nesir eserlerin ve dîvânların fazlalaşması, millîliğe önem verilerek târih şuurunun açığa çıkması ve Osmanlı târihinin yazılmaya başlamasıdır.
Daha asrın hemen başında Germiyanlı Ahmedî (ölm. 1412-13/H.815), 1390 (H.792) yılında yazmış olduğu İskendernâme adlı 8760 beyitlik eserini, Yıldırım Bâyezîd'in büyük oğlu Emir Süleyman'a (1402-1410) sunmuştur. Şâir mevzûunu Nizâmî'den almış İskender'in hayâtına yer vermiştir. Altı bölümden meydana gelen eserin son bölümü Osmanlı Melikleri Sülâlesinin târihini teşkil etmektedir. Nihad Sâmi Banarlı tarafından 1939 yılında Dâsitân-ı Tevârih-i Âl-i Osman ve Cemşidü Hurşîd Mesnevîsi adıyla yayınlanan eser Osmanlı târihini manzûm olarak vermektedir. Eserin tamâmı siyâsetnâmeye yakın olup, ansiklopediktir. Ahmedî bu eserinden başka 15. asra Dîvân ile giren şâirlerin başında gelmektedir. Onun Cemşidü Hurşid adlı mesnevîsi de Çelebi Sultan Mehmed'e sunulmuş olup, 4800 beyittir. Bu eser ise daha çok aynı asırda yazılan Tutmacı'nın Gül u Husrev'i gibi aşk mevzûunu işleyen bir eserdir. Zâten bu asırda 14. yüzyılda olduğu gibi dînî mesnevîler ağırlık kazanır. Bunların başında yine Ahmedî'nin ve Süleyman Çelebi'nin Mevlid'i gelmektedir. Didaktik ve nasihatnâme türünden eserler bu asırda da görülmektedir. Ayrıca tasavvufî eserler de mevcuttur.
Sultan İkinci Murâd Hanın saltanatına kadar mesnevî vâdisinde verilen eserlerin yirminin üstünde olduğunu söylemek gerekir. Bunlar içerisinde hemen hepsinin; gerek mevzu, gerekse konuyu işlemeleri yönüyle, ayrı ayrı kıymetlerinin olduğunu belirtmek yerinde olur. Fakat gerek asrında gerekse bütün bir Osmanlı Türk Edebiyatında varlığını sürdürecek ve günümüze kadar Türk milleti tarafından tutulacak olan eserlerin başında Süleyman Çelebi'nin 1410 yılında tamamladığı ve Bursa'da yazdığı Mevlid'i (Vesiletü'n-Necat) gelmektedir. Mevzuda çeşitlilik îtibâriyle Yazıcı Sâlih'in Şemsiyye'si, Ahmedî'nin Tervihü'l-Ervâh'ı zikredilmesi gereken eserlerdir. Asrı, eserleriyle süsleyen şâirler içinde yer alanlardan birisi de Ahmed-i Dâ'î'dir. Onun Çengnâmesi, Tıbba dâir yazdığı Tervîhü'l-Ervâh'ı Emir Süleyman'a sunulan eserlerdir. Ayrıca Viysü Râmin adlı eserini pâdişâhın emri üzerine tercümeye başlamışsa da ömrü vefâ etmemiştir. Camasbnâme Tercümesi ile Vasiyet-i Nuşirevân ve Mansûrnâme onun diğer eserleridir. Türkçe, müretteb olmayan Dîvân'ı da mevcuttur. Farsça dîvânı ile eserlerinin sayısı 10'u bulmaktadır. Bunlardan Cinân-ı Cenân, Miftâhü'l-Cenne, Sırâcü'l-Kulûb ve Tıbb-ı Nebevî Tercümesi mensurdur.
Sultan İkinci Murâd Han, bu asrın ikinci çeyreğinde ilim ve kültür hayâtına büyük bir canlılık getirmiştir. Sanata, ilme ve fenne düşkünlüğü, şâirliği, ilim adamlarına verdiği kıymet sâyesinde artık Osmanlı Sarayı, Türk ve İslâm dünyâsının merkezi olma yolundadır. Kuruluşundan beri devletin hayâtında görülen kültür faaliyeti ancak onun zamânında şahsiyetini bulmuş ve pekçok eserin, millî açıdan yazılmasına ve tercüme edilmesine sebep olmuştur. Osmanlının önde gelen iki büyük kültür pâdişâhından birincisi olmak şerefi ona âittir. Gerçekten devrinde yazdırdığı eserler ve Türkçeye olan düşkünlüğü, konuları âlim ve şâirlere dağıtması, hattâ tetkikiyle Sultan İkinci Murâd Hanın Türk kültür târihi içinde müstesna yeri vardır. Bu bakımdan devrinin âlim ve şâirleri, eser te'lif ve tercümesinde bir nevi yarış içine düşmüşler. Sultan Adına; manzûm ve mensûr olarak, pekçok eserin ortaya konulmasına ve Osmanlı edebiyatının gelişip serpilmesine sebep olmuşlardır.
Ebü'l-Hayr lakabını alan bu kültür pâdişâhı bütün anlatılanların üstündedir. Onun üstünlüğü oğlu Mehmed'e olan öğütlerinde ve Vasiyetnâmesinde de açıkça görülür. Fakat o, her şeyden önce dindâr bir pâdişâhtır, muvaffakıyeti, hatta iki defâ tahtı oğluna bırakması da ona bağlıdır.
Devrinde Osmanlı sarayı ilmin ve sanatın ve ışığın merkezi olmuştur. Onun etrâfında Hacı Bayram-ı Velî, Emîr Buhârî gibi devri ahlâkî yönden dirilten ve cemiyetin terbiyesini üstlenen büyükler; Molla Gürânî, Alâeddîn-i Tûsî, Şerâfeddîn-i Kırımî, Kırımlı Seydî Ahmed, Alâeddîn-i Semerkandî, Acem Sinan, Alâeddîn Ali Arabî, Fahreddîn-i Acemî ve Seydi Ali Acemî gibi Arabistan'dan, Türkistan'dan ve Kırım'dan gelmiş âlimler bulunmaktadır. Bunların çoğu bilhassa Seyyid Şerif Cürcânî ve Teftâzânî'nin talebeleri olmuşlardır.
Bunlara ilâve tarîkat ehli olan bu dirâyetli pâdişâhın devrinde, başta Bayramîlik olmak üzere Zeynîlik ve Mevlevîliğin sarayda yer tutması da zikredilebilir. Bu açıdan bakılınca, o, Mesnevî'nin ilk tercüme ve şerhini yaptırdığı ve adına izâfeten Mesnevî-i Murâdiyye lakabı ile anılmaktadır. Gerçekten Sultan İkinci Murâd Han zamânı Türk Milletinin içtimâî hayâtında Hacı Bayrâm-ı Velî, Akşemseddîn, Eşrefoğlu Rûmî gibi büyük sûfilerin bulunduğu, tasavvufa temâyülün fazlalaştığı, Zeyniyye ve Mevleviyye tarikatlarının, yüksek mahfillerde rağbet gördüğü ve Bayramîliğin çok yayıldığı bir devirdir.
Tezkirelerin kaydettiğine göre, Osmanlı pâdişâhları içinde ilk şiir söyleyen de İkinci Murâd Handır. Zamânında Türk-Siyâsî Birliğinin kurulmaya başlamasıyla kültür ve sanat faaliyetleri de artık Osmanlı sarayına taşınmıştır. Bu îtibarla Sultan İkinci Murâd Han adına pekçok manzûm ve mensûr eser yazılıp, ithâf edilmiştir. Devrinde yazılan mesnevîler konu îtibâriyle daha ziyâde dînî tasavvufî, aşk ve macera, târihî-hamâsî, ahlâkî ve dînî, destanımsı-efsânevî, nasîhatâmiz, ansiklopedik ve mizâhîdirler. Bunlar sırasıyla Balıkesirli Devletoğlu Yûsuf tarafından 1424-25 (H.827) yılında yazılan ve bir ilmihâl olan 6960 beyitlik Kitâbü'l-Beyân'dır. Eser, dînî tâbir, terim ve deyim bakımından zenginlik gösterir. Vikâye Tercümesi olarak da anılır.
İkinci olarak Muhammed Hatiboğlu'nun 1425 (H.829) yılında yazdığı, yüz hadis ve yüz hikâyeyi ihtivâ eden 6092 beyitlik Ferahnâmesi gelmektedir. Eser dînî, didaktiktir. Tercüme olup, aslı Arapçadır. Açık bir dile sâhip olan eser, ayrıca hem Karamanoğlu İbrâhim Beye hem de İsfendiyar bin Bâyezîd'e sunulmuştur.
Gülşen-i Râz devrin bir başka eseridir. Şeyh Elvân-ı Şirâzî tarafından 1425-26 (H.829) yılında telif edilmiş olup, 2854 beyittir. Mürettep bir eserdir. Mevzû olarak Mahmûd-ı Şebüsterî'den alınmıştır.
Ansiklopedik bir eser olan ve elli bir bâbı ihtivâ eden Murâdnâme'ye gelince; 10.410 beyittir. 1427 (H.830) yılında tamamlanan bu eser devrin önde gelen hacimli eserleri arasında yer alır ve dil îtibâriyle sâdelik gösterir.
Hüsrev-i Şîrin, 7053 beyit olup, devrin büyük şâiri Hacı Bayrâm-ı Velî'nin mürîdi ve Seyyid Şerîf Cürcânî'nin ders arkadaşı, şöhreti 19. asra kadar devam etmiş olan, Şeyhî mahlasını kullanan, meşhûr tabib Yûsuf Sinâneddîn tarafından yazılmıştır. Yalnız sondan 109 beyitlik kısmı yeğeni Cemâlî, tarafından yazılmıştır. Şeyhî, eserin mevzûunu, Nizâmî'nin aynı ismi taşıyan mesnevîsinden almıştır. Eserde yer yer gazeller de görülmektedir. Hissî bir aşk hikâyesi şeklinde olan eserde zaman zaman nasihat ve tasavvufî bahisler de görülür.
Şeyhî'nin mesnevî edebiyatı içinde yer alan bir başka eseri 126 beyitlik Harnâme'sidir. Osmanlı Edebiyatı içinde ilk defa görülen mizaha ve hicve yer veren Harnâme Türk mizah ve hiciv edebiyatının gerçek bir şaheseri olarak değerlendirilmiştir. İlhâmını Arapça bir atasözünden alan Şeyhî, eserinde tabiî ve canlı bir dil kullanmıştır, içtimaî meseleleri işlemiştir. Onun Neynâme ve Hâbnâme adlı iki mesnevîsinden söz edilirse de henüz ele geçmemiştir.
Şeyhî, yalnız mesnevî sahasında kalmaz. Dîvân'ı ile de gazel vâdisinde en güzel eserini verir. Zâten gazellerindeki incelik, mazmûnları işleme ve tasavvufa yer vermesi Türk Edebiyatı içinde ona müstesnâ bir mevki kazandırmıştır.
On altıncı yüzyılda Kânûnî Sultan Süleyman'a Câmelnâme şeklinde tercüme ve takdim edilen; Abdi Mûsâ tarafından 1429-30 (H.833) yılında yazılan Camasbnâme İkinci Murâd devrinin bir başka mesnevîsidir. 5122 beyit olan eser daha çok bir masal kitabıdır. Fakat eserde Danyal peygamberin hayâtı ile ilgili bir kısım da vardır.
1436 (H.839) yılında yazılan Mesnevî-i Murâdiyye'ye gelince eser, hayâtı hakkında bilgi bulunmayan mevlevî şâir Muinüddîn bin Mustafa tarafından yazılmıştır. 14.404 beyitten ibâret olan Mesnevî-i Murâdiyye devrin en hacimli eseri olup, hazret-i Mevlânâ'nın Mesnevî'sinin birinci defterinin tercüme ve şerhidir. Yalnız eserde 152 adet gazel bulunmaktadır. Bunlardan birkaçı Farsçadır. Eser daha çok pâdişâh İkinci Murâd Hanın işâretiyle yazılmıştır ve iki ciltten müteşekkildir.
Sînâme: 1310 beyite yer veren bu eser Hümâmî'nindir. 1436 (H.839) yılında tamamlanmıştır. Mürşidü'l Ubbâd veya Mürşidü'l-Ibâd, Ârif tarafından yazılmıştır 1438 (H.840). 20411 beyittir. Bu mesnevî dört bölümden ibârettir. Tasavvufî ve öğretici olan eserin dili sâde, fakat sanat yönü tesirli değildir. Aynı yıllarda yazılan Nüsha-i Âlem ve Şerhü'l-Âdem adlı eser 369 beyit olup, Ârif'in küçük bir mesnevîsidir. Yine aynı târihlerde Muhammed bin Selmân Mevlid'ini yazmıştır. 800 beyitten fazla olan eser Erzurumlu Mustafa Darir'in eserini de sayarsak bu nev'de Türkçede dördüncü olarak görülmektedir. Ârif'in, Muhammed aleyhisselâmın mîrâcını konu alarak yazdığı Mîrâcnâme'si ise 2000 beyite yakın bir eserdir. Yine onun 1402 beyitlik Vefatü'n-Nebi adlı mesnevîsini zikretmek yerinde olur. Görüldüğü gibi o üç eserinde de Muhammed aleyhisselâmın hayâtını işlemiştir. İsimsiz bir mesnevîsinin olduğunu da zikretmek gerekir.
İkinci Murâd Han devrinin hacim îtibâriyle önde gelen mesnevîlerinden biri de 12.239 beyit olan Âşık Ahmed'in yazdığı Câmiü'l-Ahbâr adlı eseridir. 20 babdan meydana gelen eser hikâyelere yer verir. Dili devrine göre açıktır. Gülşen-i Uşşâk (Hümâ vü Hümâyûn) orta hacimde bir mesnevîdir 1446 (H.850) yılında te'lif edilmiş olup, 4559 beyitten meydana gelmiştir. Mevzuu, Arap diyârında çocuğu olmayan Menuşeng adlı bir pâdişâhtır. Eser Şeyhî'nin yeğeni Cemâlî tarafından yazılmıştır. Fâtih Sultan Mehmed ve İkinci Bâyezîd Han zamanlarını da idrâk eden Cemâlî'nin ele geçmemiş Yusuf ile Zeliha ve Miftâhü'l Ferec adlı mesnevilerini de zikretmek yerinde olur. Onun başka risâlelerinin bulunduğu da bilinmektedir. Cemâlî'nin eserlerinde sanat yönünün ağır bastığı da bir gerçektir.
Sultan İkinci Murâd zamânında yazılan ve mevzu bakımından dikkat çeken yegâne eser Gelibolulu Zaifî tarafından yazılan ve pâdişâhın savaşlarına yer veren Gazavât-ı Sultan Murâd ibni Muhammed Han adlı eserdir. 1446-51 (H.850-5) yılları arasında yazılan eser târihî ve edebî olup, gazavât nevindendir ve 2566 beyittir.
Gerek halk arasındaki yeri gerekse edebî eser olarak değeri gözönüne alınınca devrin önde gelen bir başka eseri Yazıcıoğlu Muhammed bin Sâlih bin Süleyman'ın 1449 (H.855) yılında yazdığı 9008 beyit ihtivâ eden Muhammediyye'sidir. Bunlara ilâve olarak Ahmed Hayâlî'nin Ravzat-ül-Envâr ve Tarîkatnâmesi'ni zikretmek gerekir.
Mensûr eser olarak İkinci Murâd Han zamânında yazılan eserlerin başında İrşâdü'l-Mürîd ile'l-Murâd gelmektedir. Kasım bin Muhammed Karahisarî tarafından Farsçadan tercüme edilmiştir. Kemâleddîn bin Îsâ ed-Dümeyrî'nin, Hayâtü'l-Hayavân'ı, Gülistân'ın Manyasoğlu tarafından aynı adla yapılan tercümesi, Mahmur bin Muhammed Şirvânî'nin Tuhfe-i Murâdî'si, Mercimek Ahmed'in Kâbusnâme Tercümesi, Yazıcıoğlu'nun Târih-i Âl-i Selçûk'ı, Hızır bin Celâleddîn'in İbni Kesir Târihi Tercümesi, Mahmûd bin Kâdı Manyas'ın A'cebü'l-U'cab'ı, Ârif Ali Molla'nın Dânişmendnâme'si, Mustafa bin Seyyid'in Cevâhirnâme-i Sultan Murâdî'si, Ahmed-i Dâî'nin Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi, Mehmed bin Abdullatif'in Bahrü'l-Hikem'i, Hızır bin Abdullah'ın Kitâbü'l-Edvâr'ı, Mukbilzâde Mü'min'in Zahîre-i Murâdiyyesi ile Miftâhü'n-Nûr ve Hazaini's-Sürûr'u zikredilmesi gereken eserlerdir. Aslında bu devirdeki mensûr eserler bunlarla da kalmaz. Mûsâ bin Mesûd'un eseri Kırk Vezir Hikâyesi, Firdevsî'nin Şehnâme Tercümesi bunlara ilâve edilmelidir. Yine bu devre kadar olan şâirlerden toplama bir mecmua olan, daha çok gazellere yer veren Ömer bin Mezîd'in Mecmûâtü'n-Nezâir'i Sultan İkinci Murâd Hana adanmıştır. Böylece bu pâdişâh zamânında tezkireciliğin nüvesi teşekkül etmiştir.
Osmanlı Devletinde şiir, ilk önceleri gazel tarzının azlığına rağmen Mesnevî sahasında kendini gösterir. Buna rağmen Osmanlı edebiyatı divan edebiyatı gibi bir isimle anılmakta ve sâdece dar bir çerçeveye sıkıştırılmak istenmektedir. Bu bir bakıma hemen her sâhada eser vermiş bir milletin, divan kelimesini öne sürerek, kabiliyetini ve gayretlerini ve kültür faaliyetlerini de inkâra yönelmeden başka bir şey olamaz. On beşinci yüzyılın ortalarına gelinceye kadar, beyliklerde yazılan eserler de dâhil, mesnevîlerin sayısı yüze yaklaşırken, dîvânların sayısı ona çıkmaz. Bir başka husus gerek Araplarda gerekse Farslarda divan şâiri olan ve divanı bulunan pek fazla şâir vardır. Fakat onlar edebiyatlarının sınırını divan kelimesiyle daraltmazlar. Aynı durum Türk edebiyatı için de düşünülünce doğu Türkçesiyle yazılan pekçok divanla karşılaşırız. Fakat bizde divan edebiyatı denince yalnız Osmanlı edebiyatı akla gelmektedir. KısacasıOsmanlı edebiyatı bir mesnevî edebiyatı olarak başlamıştır.
Akla gelen diğer bir husus, gazel türünün mesnevîye göre kısa bir şiir şekli oluşu, mevzu bakımından geniş tutulmayışı daha sonra, başta pâdişâhlar ve şehzâdeler olmak üzere sarayda yer tutması divanlara olan rağbeti arttırmış olmalıdır. Bu yönden ele alınınca sarayda okunan ve yazılan eserlerin başında divanlar gelmektedir. Fakat bütün bir edebiyata Divan Edebiyatı olarak ad vermek en azından, diğer kültür eserlerini mühimsememek olur.
1404 (H.806) yılında Amasya'da doğan, Osmanlı pâdişâhlarının altıncısı olan bu kudretli pâdişâh, ilim ve kültür hayâtı yanında, batıda Venedik, Eflak, Bizans, Arnavut, Sırp, Macar, Bohemya, Polon, Hırvat ve Alman milletleriyle, doğuda ise başta Karaman Beyliği olmak üzere Anadolu'da yer alan irili ufaklı beylerle mücâdele hâlindedir. Zamânındaki fetihler daha çok batıda gerçekleşmiş olmasına rağmen, bilhassa saltanatının ilk yıllarında Bizans'ın iç karışıklıklara verdiği sebep de vardır. Fakat Sultan Murâd, doğruluğu, hâlis niyeti, fadlı ve merhameti, cesâreti, azim ve tedbiri ve bilhassa ahde vefâsı sâyesinde bütün bunların üstünden gelmesini başarmış, batıda kazandığı zaferlere ilâve olarak doğuda Anadolu Türk Birliğinin kurulmasına gayret etmiştir. Doğudaki birliğin kurulmasından sonra bilhassa Osmanlı Devleti aleyhine batılılarla işbirliği yapma gayretleri şiî olan İran'a düşecektir. Yukarıda yer verdiğimiz husûsiyetleri yanında Sultan Murâd-ı Sânînin âlimleri himâyesi, sanata düşkünlüğü ve edebiyata değer vermesi, bunun neticesinde ilim ve sanat adamlarıyla olan meclisleri bırakmaması da vardır. Târihler onun adâletini, hükümdârlığını cesâret ve cömertliğini zikretmeden geçememişlerdir. Yazılan şiirlerde mübalağalı bir şekilde pâdişâhları övmek vâridse de, bu husus Sultân İkinci Murâd Han için yapılmışsa gerçeğin anlatılmasından başka bir şey değildir.
Sultan İkinci Murâd Hanın, Murâdî mahlasıyla şiir söyleyen ilk Osmanlı pâdişâhı olduğu bilinmektedir. Artık Osmanlı sarayında oğlu İkinci Mehmed de divanda görülecektir. Avnî mahlası ile şiirler yazan, küçük de olsa bir divana sâhip olan Fâtih Sultan Mehmed'in iki oğlu hem Cem Sultan, hem de İkinci Bâyezîd Han, bu yüzyılın ikinci yarısında sarayın yetiştirdiği şâirler olarak bilinir. Bilhassa asrın sonuna doğru Cem Sultan ve Bâyezîd-i Velî şiire kendilerini de katarlar. Cem Sultan şiirlerinde Cem mahlasını, İkinci Bâyezîd de Adlî'yi kullanır. Yalnız Cem Sultan'ın bunlardan ayrı bir tarafı onun edebiyatımıza Cemşid ü Hurşid adlı bir mesnevî bırakmış olmasıdır. On altıncı asırda bu halka daha da genişlemektedir.
On beşinci yüzyılın sarayda kudretli şâiri Şeyhî'dir. Ancak İkinci Murâd Handan sonra Şeyhî yerini Ahmed Paşaya bırakacaktır. Fâtih zamânında Osmanlı Türkçesinin en güzel sesini aksettiren Ahmed Paşa haklı olarak Sultânü'ş-Şuâra (Şâirlerin Sultanı) ünvanını da almıştır. İnce, zarif, nüktedan, keskin zekâlı ve hazırcevap bir şâir olan Ahmed Paşa, Fâtih'in sohbet arkadaşıydı. Onun Osmanlı Hânedanına karşı, riyâdan uzak, samimi ve ciddî bir bağlılığının bulunması en güzel gazellerini İkinci Mehmed'e sunmaya sebep olmuştur. Pâdişâhla hocası şâir arasında ayrıca şiire dayalı yârenlikler onun bir başka cephesini aksettirmiştir. Onunla Osmanlı edebiyatına ?nazîrecilik? de girmiştir. Yine ?târih düşürme? sanatı onda mühim bir yer tutar.
Bu devirde Saraya yakın, tesirli üçüncü şâir Necâtî'dir. Ahmed Paşanın Şâirler Sultanı diye anıldığı zamanlarda, Necâtî'nin şiirleri onun meclisine kadar ulaşmış ve dikkatini çekmiştir. Bilhassa Necâti'nin döne döne redifli gazeli bu câzibeyi temin etmiştir. Necâtî, mühtedî bir şâir olarak tanınmasına rağmen Türkçeyi en güzel kullanan şâirlerin başında gelir. Onun içindir ki, sesi asırlara hâkim olacak ve tesiri devam edecektir. Çeşitli devlet hizmetinde bulunan Necâtî, 1509 yılında Vefâ'da vefât etmiştir. Şiirlerinde en çok Türkçe kelimelere yer vermiş, mecbur kalmadıkça yabancı asıllı kelimeler kullanmamıştır. Şâir bu yönüyle Türkçecilik cereyânı içinde müstesna bir mevkie sâhiptir. 650 gazeli ihtivâ eden bir Dîvân bırakmıştır. Şiirlerine devrinde ve daha sonraki zamanlarda nazîreler söylenmiştir.
Hümâmî, Atâyî, Sâfî, Cemâlî, Adnî, Nişânî, Melihî, Sâdi-i Cem, Mesihî ve Aydınlı Visâlî devrin diğer şâirleri olarak bilinirler.
Divanların çoğalmasına karşılık Mesnevî Edebiyatı da varlığını bir hayli gösterir. Bunların başında hamse sâhibi Akşemseddînzâde Hamdullah Hamdi gelmektedir. Yusuf ile Zeliha, Kıyâfetnâme, Tuhfetü'l-Uşşâk, Leylâ vü Mecnun ve Mevlid adlı eserleri hamsesini meydana getiren mesnevîlerdir. O bilhassa Yusuf ile Zeliha adlı mesnevîsiyle şöhret bulmuştur. 1503 yılında vefât etmiştir. Tâcizâde Câfer Çelebi (ölm. 1515) asrın bir başka mesnevî şâiridir. Hevesnâme'si İstanbul'u anlatan bir mesnevîdir. Ayrıca Dîvân'ı da vardır.
Asrın diğer bir mesnevî şâiri de Edirneli olan ve Revânî diye anılan İlyas Şücâ Çelebi'dir. İkinci Bâyezîd Han ile Yavuz Sultan Selim Hanın iltifatlarına mazhar olmuştur. Dîvân'ından Başka İşretnâme adlı bir mesnevîsi de vardır. Şiirlerinde mahallî renklere tesâdüf edilen Revânî'nin İşretnâmesi ile Osmanlı Edebiyatında yeni bir konu işlenmiştir. Zâten 16. asra girerken konulardaki çeşitlilik daha da genişleyecek ve Osmanlı Türk Edebiyatı pek fazla bir gerçekçiliğin içinde olacaktır. Tâcizâde de yukarıda bahsedilen eseriyle şehirlere açılmış ve İstanbul'u anlatmıştır. Bu arada yine Hikâyet-i Şirînü Perviz-Rivâyet-i Gulgûnü Şebdîz adlı mesnevîsini Yavuz Sultan Selim Hana sunan Âhî'yi zikredebiliriz. Fakat asrın büyük mesnevî yazarları Lamiî Çelebi ile Taşlıcalı Yahya Beydir.
İkinci Murâd Han devrinde yazılan ve mensûr olan eserlerden başka 15. yüzyılda bu sahada en güzel eseri Sinan Paşa (1440-1486) vermiştir. 1476 yılında Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından sadrâzamlığa getirilen Sinan Paşa Tazarrunâme'si ile haklı bir şöhret kazanmış ve bu sahadaki tesirleri Yakub Kadri'ye kadar devam etmiştir. Şeyh Vefâ Konevî'ye intisâb eden Sinân Paşanın Tazarrunâme'sinden başka yine nesir sahasında Maârifnâme ve Tezkiretü'l-Evliyâ adlı iki eseri daha bulunmaktadır. Hâsılı o, ortaya koyduğu eserleriyle devrine damgasını vurmuş ve tesiri Cumhûriyet dönemini de içine almıştır. Onun Tazarrunâme'si büyük samimî bir münâcaat, Maârifnâmesi ahlâk kitabıdır. Tezkiretü'l-Evliyâ'sı ise velilerin hayâtı ve menkıbelerine ayrılmıştır. Yine 1453 yılında yazılan ahlâk kitaplarından birisi de Ali bin Hüseyin'in Tâcü'l-Edeb adlı eseridir.
Bu devirde yazılan târih kitapları da, Enverî'nin Aydınoğulları Târihine yer verdiği ve 1469 yılında veziriâzam Mahmûd Paşaya sunduğu manzûm Düstûrnâme'si bir tarafa bırakılırsa, mensûr saha içinde görülür. Bunların başında Tursun Beyin Târih-i Ebü'l-Feth'i gelmektedir. İstanbul'un fethine katılan Tursun Bey, târihini 1442-1488 yıllarına âit 46 yıllık vak'alara ayırmıştır. Beyâtî'nin, Câm-ı Cemâyîn adlı eseri bu cinsten bir başka eserdir. Bunlardan başka Âşık Paşanın torunu olan Derviş Ahmed Âşıkî'nin ve Oruç Beyin, Yazıcıoğlu'nun, Neşrî'nin, Sarıca Kemâl'in eserlerini zikretmek yerinde olur.
İkinci Bâyezîd devrinde ise Süleymannâme adlı büyük eseriyle Firdevsî-i Tavîl, Kıvâmî'nin yine İkinci Bâyezîd Han devrinde yazdığı Fetihnâme-i Sultan Mehmed adlı eseri canlı müşâhedelerle ortaya konulmuş bir başka eserdir. Fakat daha ziyâde şiirle yazılmış olup, İstanbul'un fethini anlatır.
On beşinci yüzyılda Halk Edebiyatı olarak Osmanlı edebiyatında İkinci Murâd Han zamânında Hacı Bayram-ı Velî ile başlayan bir ekol, daha ziyâde tekke içi olarak devam etmiştir. Onun tâkipçileri daha çok Akşemseddîn hazretleri (1389-1459) ve Eşrefoğlu Rûmî (1353-1469)dir. Akşemseddîn hazretlerinin İstanbul'un fethindeki hizmetleri her türlü takdirin üstündedir. Eşrefoğlu Rûmî'ye gelince, bir Dîvân ile Müzekkinnüfûs adlı meşhur dînî tasavvufî eserini yâdigâr bırakmıştır. Yine Karamanlı şâir Kemâl Ümmî de ilâhîleriyle tekke şiiri içinde kalmış ve ünü diğer Türk illerine de yayılmıştır.
Din dışı mevzularda ise, Osmanlı destanları bir destan havası içinde, efsânevî Osmanlı târihini işleyerek halk edebiyatı sahasında yeni bir çığır açarlar. Bilindiği üzere Türk Milleti destan yönünden büyük eserleri olan bir millettir. Ancak bunların bâzıları tam olarak ele geçmemiştir.
On altıncı yüzyılda Sultan İkinci Bâyezîd-i Velî de dâhil edilirse, bütün bir asır şâir pâdişâhlarla doludur. Hattâ bu durum taşrada şehzâde mahfillerine kadar taştığı gibi, şiirlerinin bir kısmını Osmanlı Türkçesiyle terennüm eden ve Osmanlı Devletine bağlı Kırım Hanlarından Gâzi Giray'a kadar uzanmaktadır. Böylece hükümdarların ilimden ve şiirden anlamaları âlimleri ve şâirleri etrâfına toplamaları âdeti gerçekleşmiş oluyordu. Yalnız âlim ve şâirlerin hükümdar saraylarında olması ve ileriye doğru devletin götürülüşü bu asrın yegâne karekteri olup, pâdişâhların şanına uygunluğu devrin bir başka husûsiyetidir. Bu hâl eski Türk an'anesine de sadâkattan başka bir şey değildir.
Devletin bu asırda ulaştığı sınırlar gözönüne alınınca, gerek mahallî ve taşralı; gerekse İstanbul içinden edebiyatın hemen her sahasında saymakla bitmez şâirlerin yetişmesi devrin bir başka husûsiyetidir. Tezkireler ve şiir mecmuaları karıştırıldığı takdirde pekçok şâirin bu yüzyıla ses getirdiği görülür. Ayrıca bu asırda, sâkinâmeler, kırk hadîsler, şehrengîzler, gazavâtnâmeler ve bu cinsten eserler olan Selimnâmeler, Süleymannâmeler, hicivler, târihler, makteller, şikâyetnâme gibi mektuplar, işleniş tarzı ne olursa olsun, bir mevzu genişliğine sebep olmuşlardır.
Başta Dîvân'ı olmak üzere pekçok eserin sâhibi olan Mahmûd Lâmii (1472-1532) ehl-i tarik bir kimsedir. İlk edebî eserini İkinci Bâyezîd Han devrinde vermiştir. O, sırasıyla Şevâhüdü'n-Nübüvve, Nefehâtü'l-Üns, İbretnâme, Şerefü'l-İnsan, Maktel-i İmâm-ı Hüseyin, Veys ü Râmîn, Bursa Şehrengîzi, Vâmik u Azrâ, Hüsn ü Dil, Letâif, Münâzarât-ı Bahâr u Şitâ gibi eserlerinin yanında bir Lügât yazdığı gibi, Gülistân'ın dibâcesini de şerh etmiştir.
Tokatlı Kemâlpaşazâde'ye gelince (1468-1534); o da asrın ikinci çeyreğinde, Dîvân'ı, Esrarnâme Tercümesi, Yusuf u Zeliha'sı ve İkinci Bâyezîd'in işâreti üzere yazdığı Tevârih'i Âl-i Osman ile dikkati çeker. Zembilli Ali Efendinin ölümü üzerine Şeyhülislâmlık makâmına getirilen ve tesiri Erzurumlu İbrâhim Hakkı'ya kadar, bilhassa tekke edebiyâtında devam eden Şemseddîn Ahmed Kemalpaşazâde, Gülistan'a nazîre olarak Nigâristan adında başka bir eser daha yazmıştır.
Asrın, cilt cilt gazel yazan, bir noktada Bâkî gibi kudretli şâirlerin yetişmesini sağlayan şâiri Zâtî (1471-1546)dir. Dükkânını şiir mahfili hâline getiren Zâtî'nin en büyük eseri Dîvân'ıdır. Ayrıca mesnevî olarak; Şem ü Pervâne, Ahmedü Mahmûd, Edirne Şehrengîzi, Siyer-i Nebi ve Mevlid gibi eserleri vardır.
Kânûnî Sultan Süleyman Han gibi muhteşem bir hükümdarın zamânında Taşra'daki sesler de İstanbul'da yankılanmıştır. Bunlardan birisi, Âzerî Türk Edebiyatı içinde, dili bakımından, ayrı bir yer alsa bile, gönüldeki bağla İstanbul'a bağlanan Fuzûlî'dir. Diğeriyse Vardar Yenice'sinden seslenen Hayâlî'dir. İkincisinin sâdece bir Dîvân'ı vardır. Fuzûlî ise, menşe îtibâriyle Arap Edebiyatına bağlı olan Leylâ ve Mecnun adlı mesnevîsini Üveys Paşaya sunmuştur. O, bu eserin tertip ve tahririnde kendisine göre yenilikler yapmış, neticede onu millî ve orijinal bir şekle sokmuştur. Fuzûlî ilimsiz şiirin olamayacağını söyleyen bir sanatkâr olup, yaşadığı topraklarda sanatını bulmuş, Bağdat gibi büyük bir kültür merkezinin havasını teneffüs etmiştir. Onun Bağdat, Kerbelâ gibi her zaman Türk dünyâsının ortasında bulunması doğu ve batı Türklüğünden haberdâr olmasına sebep olmuştur. Eserlerinin çeşitliliğinde ve konuları işleyişindeki derinlikte, hattâ mevzûunu seçişte köprü vazifesi gören bu coğrafyanın mühim tesiri vardır.
Dîvân'ı en mühim eserleri arasında yer alır. Arapça ve Farsça dîvânından başka Heft Câm adlı Sakinâme'si, Rindü Zâhid'i, Hüsnü Aşk'ı, Şikâyetnâme'si, Hadîs-i Erbaîn Tercümesi, Muammâ Risâlesi, Matlâu'l-İ'tikâd'ı, Şahü Gedâ'sı, Farsça Enîsü'l-Kalb'i ve kasideleri, Türkçe-Farsça Manzûm Lügât'ı ve Türkçe Mektup'ları onun belli başlı eserlerini teşkil ederler.
Bu yüzyılda mizah, genç yaşta hayâtını kaybeden tâlihsiz şâir Figanî'de görülür. O bize sâdece bir Dîvânçe bırakmıştır. Trabzonlu olan bu şâir 1532 yılında bir iftirâya kurban giderek öldürülmüştür. Asrın üçüncü çeyreğinde ölen Emrî (doğ
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.