Rehber | Kategoriler | Konular
BOYLAM
Alm. Länge (f), Fr. Longitude (f), İng. Longitude. Yeryüzünde herhangi bir noktadan geçen meridyenin (boylam yarı dairesi, tul yarı dairesi, nısfünnehar yarı dairesi) ana meridyen ve başlangıç meridyeninden (İngiltere'deki Greenwich Meridyeni) doğuya veya batıya doğru olan açısal uzaklığı. Nokta, ekvatorun kuzeyinde veya güneyinde bulunduğuna göre, bu iki meridyenin kutuplardan birinde teşkil ettiği açı. Bu açı kenarları ekvator yayı ve bu iki meridyen yayı olan küresel üçgenin kutuptaki açısıdır. Pratikte boylam, ana ve mahalli meridyen düzlemleri arasındaki açı diye tarif edilir ve ekvatordaki daire yayı olarak derece (°), dakika (') ve saniye (") ile ölçülür; buna ?boylam derecesi? denir. Aynı meridyen üzerinde bulunan noktaların boylamı hep aynıdır.
Yay boylamı da denilen bu boylam derecesinin ölçülmesi ekvator çemberinin 360 derecesine göredir. Ana meridyen bu çemberi kendisinden doğuya ve batıya doğru, 180'er derecelik iki bölüme ayırır. Böylece ?doğu boylamı? ve ?batı boylamı? tabirleri ortaya çıkmıştır. Mesela İstanbul'un boylamı 28°58' 57" doğudur, sözü, bu şehrin meridyeni ile Greenwich Meridyeni arasında Greenwich'ten doğuya doğru, ekvatorda bu açıda bir yay bulunduğunu gösterir.
Dünya üzerinde bir yerin mevkiini tayin etmek için boylam tek başına kafi değildir. Geometrideki gibi bir koordinat sistemine ihtiyaç olduğundan ayrıca yeryüzündeki bu noktanın enlemini de bilmek lazımdır. (Bkz. Enlem)
Meridyenler arasında en geniş yer ekvatorda olup, uzunluğu yaklaşık olarak 112.088 metredir. Bu mesafe, kutuplara doğru gittikçe küçülür. Kuzey ve güney 40° enleminde 85.984 metreye; 60°de 55.682 metreye; 80° de 19.312 metreye düşer. Kutuplarda bu mesafe sıfıra iner. Bu uzunluk enlem derecesinin kosünüsü ile doğru orantılı olarak değişir. Yerküresi bir tam küre olmayıp geoid denen toparlak ve iki kutbu biraz basık bir şekle sahip olduğundan dolayı paralel daireleri arasındaki mesafe (meridyen yayının uzunluğu), paralel dairesi yayının uzunluğunun aksine kutuplara yaklaşması artar.
Meridyen kelimesi umumiyetle, kutuplardan geçen büyük dairelerin yarısı için kullanılır. Tam arkada kalan kısma çok kere "antimeridyen" bütününe de "meridyen dairesi" denir. Greenwich meridyeninin derecesi sıfırdır.
Farazi olarak yerküresi kutuptan kutuba 360 meridyene bölünmüştür. Yeryüzünün her noktası 24 saatte bir güneşin önünden geçtiği için görünüşte güneş bir saatte 360°:24=15° kat eder. Böylece bir saatlik zaman ölçüsünün 15 derecelik boylam farkına karşılık olduğu bulunur. Buradan 1 derecelik, 1 dakikalık ve 1 saniyelik açı cinsinden boylam farkının sırasıyla 4 dakika (1/15 saat), 4 saniye 4 salise (1/15 saniye) zaman değerine tekabül ettiği anlaşılır.
Güneş bir meridyenin tam üzerinde bulunduğu zaman o yer için öğledir. Boylam, öğle, çemberi olarak da ifade edilmektedir. Yukarıdaki değerlerden yararlanarak, boylam derecesi 28°58' ve 57" olan İstanbul ile Greenwich arasında 1 saat 55 dakika 55,8 saniyelik bir zaman farkı olduğu bulunabilir. Greenwich'te öğle iken (saat 12.00) İstanbul'da 13.56 olması gerekirse de, dünya saat dilimlerine göre, saat ayarları değişmekte olduğundan, İstanbul'daki saat o anda 14.00'ü gösterecek şekilde ayarlanmıştır. Çünkü Türkiye'nin saat ayarı İzmit'den geçen 30° meridyene göredir. Türkiye'de saat 12.00 iken güneş bu meridyen üzerindedir.
Harita ilmiyle, boylamla (pararel, meridyen, enlem, boylam vs.) ilgili ilmi çalışmalar çok eskiye dayanmaktadır.Halife Me'mun zamanında Ahmed (ölm.879) ve Mehmed (ölm.873) kardeşler, yerküresinin çapını ölçtüler. Yaptıkları aletlerle pekçok astronomi hesaplarını ortaya çıkardılar. Ayrıca Batruci, Biruni, Ali Kuşçu, Gıyaseddin Cemşid bu sahada dikkate değer çalışmalar yaptılar.
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.