Rehber | Kategoriler | Konular
BORSA
Alm. Börse, Fr. Bourse, İng. Stock-Exchange. Hisse senedi ve tahvil gibi menkul kıymetlerin, kıymetli madenlerin, çeşitli zirai ürünlerin ve yabancı paraların ticaretini yapanların toplandığı yerler. Borsalar iş konularına göre adlandırılır. Menkul kıymetler borsası, ticaret borsası (zirai ürün ve madenler için), döviz borsası, opsiyon borsası, altın borsası gibi. Dış ülkelerde ve son yıllarda yurdumuzda da, en fazla bilineni, hisse senedi borsalarıdır.
Menkul kıymetler ticareti hem borsada hem de borsa dışı piyasalarda (over the counter piyasa) yapılır. Borsaların diğer menkul kıymet piyasalarından üç önemli farkı vardır. Birincisi, borsada sadece kote edilmiş (alım satım işlemlerini borsa içinde yapılabileceği borsa idaresi tarafından kabul edilmiş) olan hisse senetlerinin ticareti yapılabilir. İkincisi, alım satımın borsa idaresi ve kanunlarca düzenlenmiş belirli kurallara göre yapılabilmesi. Üçüncüsü ise, borsanın belirli bir yerde (bina veya salon) bulunması ve ancak yetkili kişilerin borsa içinde işlem yapabilmeleridir.
İşlem hacmi en yüksek olan borsalar Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Japon borsalarıdır. Dünyanın en büyük hisse senedi borsası Amerika'daki New York Borsasıdır. Bunu Japonya'daki Tokyo Borsası takip eder. Gerek işlem hacmi olarak, gerekse toplam piyasa değeri olarak bu iki borsa dünya toplamının üçte ikisini meydana getirirler. Batı Avrupa'daki en büyük borsa ise Londra Borsasıdır.
Sanayileşmiş ülke borsalarının en belirgin özellikleri yüksek işlem hacmi, çok sayıda firmanın kote edilmiş olması, yoğun ticaret, aracı komisyonlarının ve alış satış fiyat farklarının düşük olmasıdır. Bu borsalarda alım satım işlemlerini düzenleyen kurallar ve aleniyet (açıklık) şartları oldukça sıkıdırlar. Bütün bunların sonucu olarak ortaya oldukça güvenilir ve büyük sürprizlerin pek görülmediği bir piyasa yapısı ortaya çıkmıştır. Türkiye, Güney Kore, Hong Kong ve Singapur gibi gelişmekte olan borsalarda ise çok büyük karlar ve riskler söz konusudur.
Türkiye'de Borsa Tarihi
Türkiye'de ilk borsacılık faaliyetleri 19. yüzyılda başlamıştır. Önceleri sadece yabancı şirketlerin ihraç etmiş oldukları tahvil ve hisse senetlerinin ticaretiyle başlayan borsa hareketleri, Kırım Harbinden sonra devlet borçlanma senetlerinin yaygın şekilde alım satımıyla hızlanmıştır. Nihayet 1866 yılında ilk resmi borsa olan Dersaadet Tahvilat Borsası açılmış ve asrın sonlarına doğru Avrupa'nın sayılı büyük borsaları arasına girmiştir. O zamanlar borsayla daha ziyade azınlıklar ilgileniyordu. Borsa bir ara dört ay kapatılmak zorunda kalmış. 1906 yılında yeniden teşkilatlanmış ve Esham ve Tahvilat Borsası adı altında tekrar faaliyete geçmiştir. Cumhuriyet döneminde 1926 yılında İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası kurulmuş, ancak borsaya canlılık kazandırılmamıştır. 1936'daki Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu 1938'de borsanın Ankara'ya nakli devletçi müdahaleler sonucu borsa işleyemez hale gelmiştir. 1941 senesinde borsa yeniden İstanbul'a taşınmıştır. 1980'li yıllarda yaşanan hızlı kalkınma ve liberalleşme sonucu sermaye piyasalarımız ve borsada gerçek manada bir hareketlilik görülmüştür.
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (kısa adıyla İMKB) 26 Aralık 1985 tarihinde açılmış ve 2 Ocak 1986 günü ilk seans yapılmıştır.
İdari yapı ve kanuni çerçeveleri itibariyle borsalar üç sınıfa ayrılabilir: Tamamen hükumet tarafından kontrol edilen ?resmi borsalar? (Paris Borsası gibi), bağımsız statüdeki ?özel borsalar? (Amerikan ve Japonya borsaları gibi) ve umumiyetle bankaların kontrolünde olan ?banker borsaları? (Almanya ve İsviçre borsaları gibi). İMKB bu üç sınıfın karışımı melez bir yapıya sahiptir. Bazı özellikleri ile banker borsalarına daha fazla benzeyen yarı resmi bir borsa durumundadır. İMKB'nin ilk başkanı, 1989'a kadar görev yapmış olan Muharrem Karslı idi.
Borsa üyesi olabilmek için, bankaların SPK'den izin almaları, aracı kurum ve borsa komisyoncularının ise borsa bankerliği belgesine sahip olmaları gerekir. Bankerlik belgesinde belirtilen yetkiler dahilinde, borsa üyeleri kendi nam ve hesaplarına veya başkası nam ve hesabına aracı olarak işlem yapabilirler. Üyeler, aracı olarak yaptıkları işlemler için müşterilerinden komisyon (kurtaj) alırlar. Bu komisyon, yapılan işlemin lira değerine bağlı olarak küçük alım satımlarda yüzde 1'den, yüksek alım satımlarda binde 2'ye kadar değişmektedir.
Bir şirketin hisse senetlerinin borsada işlem görebilmesi için o şirketin borsa kotuna dahil olması gerekir. Bu kararı borsa yönetim kurulu verir. 1990 yılı Ağustos ayında 90 kadar şirketin hisse senetleri İMKB'de işlem görmekteydi.
Borsada işlem gören bir hisse senedi veya tahvili almak veya satmak isteyen yatırımcı, bir borsa üyesi ile temasa geçer ve gerekli emri verir. Borsa üyesinde belirli bir komisyon karşılığı müşterisinin emrini yerine getirmek üzere emri borsaya aktarır. Alım satım emirleri üç kategoride toplanabilir: Piyasa emirleri, limitli emirler ve şartlı emirler. Piyasa emrinde, emir borsaya intikal ettiği andaki en iyi fiyattan işlem yapılır. Limitli emirlerde ise müşteri kabul edebileceği en düşük satış veya en yüksek alış fiyatını belirler. Şartlı emirler ise aracı ile müşteri arasında özel bir antlaşma mahiyetindedir. Mesela, eğer fiyat şu seviyeye düşerse al gibi bir emir şartlı emir sayılabilir.
İMKB'deki fiyat belirleme mekanizması "devamlı müzayede? şeklindedir. Gelen müşteri emirleri, borsa elemanları nezaretinde, üyeler tarafından panolara yazılır. Bu panolarda her hisse senedi için ayrı bir tablo vardır ve her tabloda bir alış bir de satış bölümü vardır. Üye, almak veya satmak istediği miktar ve fiyatı ilgili bölüme yazarak teklif eder. Bir başka üye bu yazının üstünü çizerse teklif kabul edilmiş ve fiyat belirlenmiş olur. İki üye arasında basit bir akit imzalanır ve hazır olan borsa memuruna verilir. Akitler daha sonra bilgisayara geçilir. Mekanizma seans boyunca devam eder. Ağustos 1990 tarihinde bir günlük seans iki saat (sabah 10.00-12.00) sürmekteydi. Böylece oluşan fiyat, miktar ve ilgili istatistikler günlük ve haftalık bültenler yoluyla ilan edilir.
Satışı kesinleşmiş olan hisse senetlerinin alıcıya teslimleri ve bedellerinin satıcıya ödenmesi, işlemi takip eden ilk iş gününde yapılmasıdır. Burada fiziki bir teslim veya ödeme olması şart değildir. Üye kuruluşta bulunan müşteri para ve portföy hesapları ayarlanarak bu gereklilik yerine getirilmiş olur.
Borsa Yatırımları
Diğer yatırımlarda da olduğu gibi, hisse senedi yatırımlarının esas gayesi tasarrufları değerlendirmek ve para kazanmaktır.
Hisse senedi yatırımcısı, iki şekilde para kazanır (veya kaybeder): Birincisi, şirketin ortaklara yapacağı temettü (kar payı) ödemesidir. Şirket idaresi dağıtacağı toplam karı belirlemekte serbesttir ve isterse hiç kar dağıtmaz. Kar dağıtımı halinde her ortak hissesi nisbetinde para alır. İkinci kar şekli ise hisse fiyatlarının yükselmesi ve eldeki hisselerin alış fiyatından daha yükseğe satışı sonucu elde edilecek kardır. Buna sermaye kazancı denir. Fiyatları düşürmesi de mümkündür. Bu durumda sermaye kaybı söz konusudur.
Hisse senedi fiyatlarına tesir eden çeşitli faktörler vardır. Bunlar iki kategoride toplanabilir: Özel faktörler ve Genel faktörler. Özel faktörler, sadece o şirketin hisse fiyatlarını etkileyen olaylardır. Mesela, şirketin beklenenden daha fazla kar etmesi, şirkette umulmayan bir istifa, grev gibi olaylar özel faktörlerdir. Genel faktörler ise, borsayı ve sermaye piyasalarını ilgilendiren makroekonomik faktörlerdir. Enflasyon, iktisadi büyüme hızı, faiz oranları, siyasi şartlardaki değişmeler gibi.
Gerek fiyatlardaki gerekse temettü miktarlarındaki belirsizlik (tahmin edilememe) hisse senetlerini diğer menkul kıymetlere göre daha riskli yapmaktadır. Yatırımcılar gereğinden fazla riske girmemelidir. Bu konuda borsa uzmanlarından yardım almalıdır.
Yatırım riskini asgariye indirmenin ilk şartı birden fazla hisse senedine yatırım yapmak ve böylece ortaya çıkan portföyü en iyi şekilde çeşitlendirmektir. Gerek işlem maliyetleri (aracı, komisyonları vs.)gerekse hisse senetlerinin fiyat seviyeleri yüzünden küçük ve orta boy yatırımcılar için portföy çeşitlendirmesi imkansızdır veya yeterli derecede yapılamaz. Bu yatırımcılar menkul kıymet yatırım fonları (MKYF) veya yatırım ortaklıkları (MKYO) yoluyla dolaylı yoldan çeşitlendirme elde edebilirler. Adlarından da anlaşılacağı gibi, yatırım fonları ve ortaklıkları çok sayıda yatırımcının tasarruflarının toplanmasından meydana gelen yatırım şirketleridir. Toplanan paralar, uzmanlar idaresinde çeşitli menkul kıymetlerden meydana gelen büyük bir portföye yatırılır. İktisadi şartlara göre, fon portföylerinin yapısı ayarlanır ve farklı fonların farklı gayeli (dolayısıyla farklı yatırımcılara hitap eden) portföyleri vardır. Her yatırımcı kendi şahsi tercihlerine en uygun fonu seçmelidir.
Borsa Endeksi
Borsadaki hisse senetleri fiyatlarının genel temayülünü takip için borsa endeksi kullanılır. Herhangi bir andaki endeks değeri o andaki hisse senedi fiyatlarının belirli bir yöntemle hesaplanan ortalamasıdır. 1990 yılındaki İMKB endeksi borsadaki bütün hisse senetlerini ihtiva eden ve toplam değer ağırlıklı aritmetik ortalama fiyatı gösteren bir endekstir. New York Borsa'sı için kullanılan meşhur Dow Jones endeksi ise en büyük 30 hisse senedinin fiyat ağırlıklı aritmetik ortalamasıdır.
Borsa endeksleri bir manada ortalama performansı gösterdikleri için portföylerin başarıları genellikle endekse kıyas edilerek ölçülür. Yüzde getirisi endeksten daha yüksek ve aynı zamanda riski ortalama riskten daha düşük olan bir portföy başarılı sayılır.
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.